Potocki Leon, pseud. i krypt.: B. z K., Bonawentura z Kochanowa, Kamerton, L. hr. P., L.P. (1799–1864), pamiętnikarz, powieściopisarz, powstaniec 1831 r. Był synem gen. piechoty Stanisława (zob.) i Józefy z Sołłohubów (1777–1828). Ur. 14 VII we wsi Kochanowo na Białorusi, w domu pocztowym, w czasie podróży rodziców do świeżo odziedziczonej przez matkę majętności Hory-Horki (pow. orszański).

Dzieciństwo spędził P. przy rodzicach, głównie w Warszawie, ale również w Tulczynie u Szczęsnego Potockiego (na przełomie 1804/5 r.), w rodzinnym majątku Zameczek pod Drzewicą (pow. opoczyński), w Puławach (1809) oraz u księcia Józefa Poniatowskiego, którego był chrześniakiem, w Jabłonnie, gdzie przez kilka lat (do r. 1813) spędzał miesiące letnie. Był wtedy świadkiem licznych wydarzeń o znaczeniu historycznym, zetknął się z Ludwikiem XVIII (1804), Napoleonem (1807, jako ośmioletni «woltyżer» podczas rewii na placu Saskim) oraz z księciem warszawskim Fryderykiem Augustem. Wychowywany początkowo przez guwernerów francuskich (do r. 1809), najwięcej zawdzięczał jednak Franciszkowi Kühnlowi oraz Stanisławowi Samuelowi Okraszewskiemu, uczonemu przyrodnikowi. Oddany w r. 1811 do szkoły pijarów na Żoliborzu, należał tam od r. 1813 do Tow. Ćwiczącej się w Naukach Młodzieży; na jego uzdolnienia literackie zwrócił wtedy uwagę ks. Onufry Kopczyński, uczczony później przez wdzięcznego wychowanka mową pogrzebową (druk.: „Gaz. Korespondenta Warsz. i Zagran.” 1817 nr 15). Najbliższym kolegą szkolnym P-ego był na Żoliborzu Antoni Waga, późniejszy przyrodnik. Wielkim ciosem dla P-ego stał się rozwód rodziców oraz ich powtórne małżeństwa (1815); odtąd bliższe stosunki łączyły go głównie z matką i jej nowym mężem, gen. Tadeuszem Tyszkiewiczem, chętnie też i często przebywał u matki i ojczyma w Świsłoczy. Po ukończeniu szkoły (1817) P. słuchał przez pewien czas bliżej nie znanych «kursów» na Uniw. Warsz. W r. 1820 ożenił się z Józefą Barbarą Genowefą Kossakowską, córką pułkownika Józefa (zob.), i osiadł we wniesionej mu przez żonę w posagu wsi Rudawie koło Świsłoczy. W tym też czasie (1818–19) ogłosił w warszawskim „Tygodniku Polskim i Zagranicznym”, a następnie w „Tygodniku Polskim” kilka wierszy oryginalnych i tłumaczonych (m. in. głośną dumę Arthur i Minwana) oraz napisaną pod wpływem „Pieśni Osjana” sentymentalną powiastkę Żelisław i Ludomiła, z akcją umieszczoną w czasach Bolesława Śmiałego; utwór ten – przypisywany zresztą później Stanisławowi Jaszowskiemu – był nawet tłumaczony współcześnie na kilka języków. W r. 1828 P. został szambelanem dworu Król. Pol.

Gdy w końcu marca 1831 wybuchło na Litwie powstanie, P. objął w ustanowionej Komisji Wojny, przy utworzonym 30 III w Poniewieżu Rządzie Tymczasowym pow. upickiego, kierownictwo jednego z jej wydziałów jako dowódca piechoty. Powołany został w skład tzw. Rady Nieustającej w Rządzie Tymczasowym. Dn. 8 IV wystąpił z patriotycznym przemówieniem skierowanym do uczestników wyprawy udającej się z Poniewieża na Wiłkomierz. Niebawem wyprawił drugi oddział na granicę Kurlandii, zaraz po nim trzeci – z pomocą pow. kowieńskiemu. Przyczynił się do powołania przeszło 8 000 ludzi pod broń w powiecie w przeciągu dwóch tygodni. Przy przygotowywanym ataku na Wilno przez siły zbrojne pięciu powiatów P. objął 16 IV dowództwo nad oddziałem złożonym z pozostałości siły zbrojnej pow. upickiego z otrzymanym rozkazem poprowadzenia go z Poniewieża na Szaty i Janów do Kowgan. Na miejsce przeznaczenia dotarł po stoczonej 21 IV potyczce pod Owsianiszkami pomiędzy oddziałami polskimi, dowodzonymi przez Franciszka Billewicza, a wysłaną z Wilna ekspedycją pułkownika Litwinowa. Po rozpuszczeniu korpusu powstańczego, złożonego z oddziałów pięciu powiatów, i krótkim wypoczynku nad rzeką Dubissą P. powrócił z oddziałami swojego powiatu do Poniewieża. W związku z dokonanym podziałem powiatu wojskowego na 4 rejony (dywizje) P. otrzymał komendę nad jednym z nich. Działając na terenach leśnych między Bejsagołą a Szatami i prowadząc tu wojnę partyzancką, skutecznie powstrzymywał przez kilka tygodni napór nieprzyjaciela od strony Kowna i Kiejdan. Obóz swój wraz z zaopatrzonymi magazynami założył w puszczy pod Truskowem.

Po przybyciu regularnych wojsk polskich na Litwę P. przyprowadził na rozkaz gen. Antoniego Giełguda do korpusu gen. Henryka Dembińskiego wzorowy oddział pieszo-konny. Gen. Dembiński jazdę włączył do swojego oddziału, natomiast piechota wcielona została do brygady gen. Franciszka Rohlanda. Sam P. otrzymał 2 VII przydział w stopniu majora do nowo sformowanego 25 p. piechoty liniowej z przeznaczeniem na komendanta kwatery gen. Giełguda. Znalazł się w składzie korpusu gen. Dembińskiego i wraz z nim przedarł się do Warszawy, docierając do stolicy w pierwszych dniach sierpnia 1831. Umieszczony w sztabie przybocznym naczelnego wodza, wziął udział w obronie Warszawy, a po jej kapitulacji udał się z korpusem gen. Macieja Rybińskiego przez Modlin i Płock w kierunku granicy pruskiej. Dn. 4 X mianowany został podpułkownikiem, a w następnym dniu wszedł wraz z wojskiem do Prus. Zatrzymał się potem razem z ojczymem w Dreźnie, gdzie poznał Adama Mickiewicza i Wincentego Pola.

Korzystając z ogłoszonej amnestii carskiej, P. powrócił w r. 1834 do kraju. W t. r. rozwiódł się z żoną i opuścił Rudawę. Znalazł się wówczas w trudnej sytuacji materialnej; przebywał u krewnych i przyjaciół w Król. Pol., na Litwie i Wołyniu. W r. 1836 mieszkał jakiś czas w Wilnie. Ok. t. r. osiadł w Warszawie, gdzie zaczął się intensywnie dokształcać, nawiązał znajomości wśród uczonych i pisarzy (zaprzyjaźnił się m. in. z Michałem Balińskim, Leonem Łubieńskim, Antonim Józefem Szabrańskim, Aleksandrem Tyszyńskim), bywał na literackich zebraniach u Anny Nakwaskiej, Katarzyny Lewockiej, Niny i Wacława Łuszczewskich, Kazimierza Władysława Wójcickiego. W r. 1840 należał do założycieli „Biblioteki Warszawskiej”, którą także czas jakiś współredagował. «Zdolny nadzwyczajnie, znający kilka języków jak i swój wybornie, do wierszowania gładkiego łatwy i sposobny, z sercem dobrym, w rzeczach ojczystych zamiłowany, zanadto tylko rozpraszał, rozstrzeliwał swoje usiłowania» – takim go zapamiętał z tych lat Eugeniusz Skrodzki. P. drukował wtedy wiersze (w „Magazynie Mód”, a potem w „Bibl. Warsz.”), trochę tłumaczył (m. in. poezje pracującego w Polsce jako ogrodnik Francuza J. N. Verniera, „Bibl. Warsz.” 1841), był też autorem niewielkich rozmiarami «opowiadań społecznych z zacną tendencją» (Skrodzki), a także szkiców i gawęd z przeszłości oraz recenzji. Na urządzone w r. 1841 na dochód Tow. Dobroczynności w Teatrze Rozmaitości przedstawienie amatorskie napisał sztukę Dwa zakłady (jedną z ról grała Maria Kalergis). Znajomości z dyrektorem Wydziału Administracji Ogólnej Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Stanisławem Badenim zawdzięczał P. posadę referenta w tymże Wydziale, którą objął ok. r. 1839, zaś w r. 1840 został «naczelnikiem stołu» w Wydziale Naukowym Okręgu Naukowego Warszawskiego i funkcję tę sprawował do r. 1848, kiedy zwolniono go z powodów politycznych.

P., drukujący dotychczas niewiele i przypadkowo, skoncentrował się teraz na pracy literackiej i rychło stał się autorem płodnym i lubianym przez czytelników, choć krytycy wytykali jego książkom liczne grzechy przeciw sztuce pisarskiej (głównie gadulstwo, nieporadność kompozycji) i widzieli w nich głównie wartość dokumentalną i ciekawe szczegóły obyczajowe. Jednakże już Antoni Edward Odyniec zarzucał jego wspomnieniom o Adamie Mickiewiczu, iż są «kreślone całkiem dowolnie z imaginacji autora», a podobne zastrzeżenia budzą i inne rzekomo autentyczne relacje P-ego. Charakterystyczne dla całej twórczości P-ego były już trzy jego pierwsze książki ogłoszone w r. 1854 w Poznaniu; głównie zaś oparta na wspomnieniach rodzinnych i własnych panoramiczna gawęda z l. 1780–1839 Święcone, czyli Pałac Potockich w Warszawie oraz Szkic towarzyskiego życia miasta Warszawy z drugiej połowy XIX stulecia, w którym jednakże akcję przytłaczają epizody obyczajowe (np. opisy salonu literacko-naukowego, wielkanocnej kwesty na ubogich, jarmarku na wełnę, sesji redakcji „Bibl. Warsz.”). Nieco odmienne jest Wspomnienie o Kownie; obok zarysu historii miasta i przeglądu jego zabytków pomieścił w nim P. obszerną relację z rozmowy o Mickiewiczu ze znajomym poety z lat młodości. Zbeletryzowanymi obrazkami obyczajowymi były następujące książki P-ego: Zarysy towarzyskiego życia z XIX stulecia, Dwie powieści, Dwaj bracia artyści, Zarys życia towarzyskiego XIX wieku (P. 1856). Do dosyć powierzchownej beletryzacji uciekł się także we «wspomnieniach z drugiej połowy osiemnastego i początku dziewiętnastego stulecia» Wincenty Wilczek i pięciu jego synów (P. 1859), wskutek czego w książce tej, której bohater i jego synowie byli postaciami autentycznymi, «historia wygląda na bladą powieść, a powieść i pamiętnik na niepoważną historię» (Lucjan Siemieński). Zdecydowanie pamiętnikarski charakter miały: obszerny Urywek ze wspomnień pierwszej mojej młodości (powstał w r. 1856, druk. P. 1876) oraz Wspomnienia mojej młodości: Świsłocz, Różana, Dereczyn („Gaz. Codz.” 1860), a dość wartościowe źródło do dziejów powstania listopadowego na Żmudzi stanowi Kazimierz z Truskowa, czyli pierwszy i ostatni litewski powstaniec (P. 1874). Tradycyjny schemat podróży bohatera posłużył P-emu za podstawę kompozycyjną olbrzymich (niemal 900 stron) Pamiętników pana Kamertona (fragmenty w „Kron. Wiad. Krajowych i Zagrań.” 1857–8, całość P. 1869), których przedmiotem były przede wszystkim «dzisiejsze obyczaje i zwyczaje» Litwy, z szerokim jednakże uwzględnieniem przeszłości kraju. Michał Federowski twierdzi, że materiał do tej książki zbierał P., bawiąc w r. 1853 u córki Jadwigi w Powermeniu (pow. poniewieski), a zwłaszcza podczas odbytej w l. 1856–7 wycieczki po Litwie, w rzeczywistości jednakże Pamiętniki… to przede wszystkim kompilacja z dotychczasowej literatury dotyczącej tego kraju, a Wilna w szczególności. P-emu brakowało nawet elementarnej znajomości języka litewskiego. P. przygotował również do wydania „Pamiętnik” Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego (W. 1877).

Ostatnie lata życia spędził P. w Powermeniu. Wchodził w skład biura, założonej w r. 1858 w Żytomierzu przez Karola Kaczkowskiego, Spółki Wydawniczo-Księgarskiej. Po wybuchu powstania styczniowego wyjechał wraz z rodziną do Rygi. W lecie 1864 był w Dreźnie, gdzie odbył się ślub jego młodszej córki. Zmarł w Rydze 12 (wg M. Federowskiego, wg nekrologów w prasie 6) XII 1864 i został pochowany na tamtejszym cmentarzu katolickim.

Z małżeństwa z Józefą Barbarą Genowefą Kossakowską (2. v. Józefowa Wojciechowska, zm. 1860) miał P. troje dzieci: dwoje zmarło w dzieciństwie, córka Jadwiga poślubiła ziemianina Szymona Brunnowa, adiutanta polowego P-ego w r. 1831. W r. 1843 P. zawarł powtórny związek małżeński z Anną, córką gen. Franciszka Młokosiewicza (zob.). M. Federowski – opierający się w swojej biografii P-ego także na informacjach syna Szymona Brunnona, Stanisława – twierdzi, że zmarła ona ok. r. 1855, co P. miał ciężko przeżyć, dlatego właśnie córka Jadwiga zabrała go do siebie do Powermenia. W rzeczywistości Anna Potocka zmarła dopiero 1 I 1888 w Krakowie, a wedle jej nekrologu („Czas” 1888 nr 2) mieszkała ona z P-m «na Litwie w dobrach skonfiskowanych później wskutek skompromitowania w powstaniu, potem czas jakiś przebywała za granicą kraju wraz z córką, skąd ją wydała za Henryka Dobrzańskiego». Wspomniana tu córka Leonia (zm. 1887) była jedynym dzieckiem z tego związku. Kilka przygotowanych przez P-ego do druku książek ogłosiła po jego śmierci rodzina (zob. wyżej), która przechowywała również resztę jego rękopiśmiennej spuścizny, m. in. Opisanie Inflant. P-emu mylnie przypisywano wydany pod kryptonimem L.P. tom „Wiersze rozmaite” (P. 1830, autorem Leopold Potocki) oraz „Powieść z czasu mojego, czyli przygody litewskie” (Londyn 1854, P. 1858 autorem Ignacy Jackowski).

Nowy Korbut, IX (bibliogr.); Bibliogr. dramatu pol., II; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1954–5, 1958–9, 1962, 1970, 1976; Żukas V., Lietuvių bibliografijos istorija, Vilnius 1976 s. 62–4; Lietuvių Enc., XXIII 355; Russ. biogr. slovar’, S. Pet. 1905; Słown. Geogr., VIII 887; Boniecki, XI 295; Uruski, XIV 297; Żychliński, X 315, XIV 95; – Bar A., J. I. Kraszewski na Wołyniu, „Roczn. Wołyński” T. 4: 1935 s. 67; Estreicher K, Zestawienie systematyczne przedmiotów zawartych w 136 tomach „Biblioteki Warszawskiej” z lat 1841–1874, Kr. 1875 s. III–IV; Federowski M., Leon hr. Potocki, „Kwart. Lit.” 1911 t. 6 s. 119–58; Gomulicki J. W., O salonie literackim dwóch pań Łuszczewskich, w: Łuszczewska J., Pamiętnik, W. 1968 s. 14, 16; Kolberg O., Dzieła wszystkie, T. 53: Litwa, Wr. 1966 s. 70, 483–4, 498, 509, 523; Manteuffel G., O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich, „Mies. Herald.” T. 3: 1910 nr 4 s. 60 (dotyczy córki P-ego i Sz. Brunnowa); Mękarski S., O genezie „Biblioteki Warszawskiej” i jej charakterze w latach 1841–1863, „Pam. Liter.” 1925/6; Pusz W., „Nowy Parnas przedromantycznej Warszawy, Wr. 1979; Siemieński L., Przegląd piśmiennictwa, „Czas” Dod. miesięczny 1859 t. 14 s. 328–43; Sliesoriunas F., 1830–1831 metu sukilimas Lietuvoje, Vilnius 1974; – Dembiński H., Pamiętniki o powstaniu w Polsce r. 1830–1831, Kr. 1877 I 279; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1959 Ks. 1, W. 1975 Ks. 6–7; Kalendarzyk polityczny na r. 1840 [i n.], Wyd…. przez F. Radziszewskiego, W. [1839 i n.]; Odyniec A. E., Wspomnienia z przeszłości, W. 1884 s. 229; Pamiętnik obywatela powiatu upitskiego, w: Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w r. 1831 F. Wrotnowskiego, Paryż 1835 s. 151–214; Skrodzki E., Wieczory piątkowe i inne gawędy, W. 1962; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, W. 1959; – „Czas” 1888 nr 2 s. 2 (nekrolog Anny Potockiej); „Gaz. Korespondenta Warsz. i Zagran.” 1817 nr 14 s. 293, nr 15 s. 312–13; – B. Jag.: rkp. 4713, Przyb. 48/53 (wiersze i wspomnienia P-ego), rkp. 6489, 6527 (korespondencja tegoż); B. Narod.: rkp. 5919, 8856 (wiersze i wspomnienia P-ego), rkp. 6000 (korespondencja tegoż); B. Ossol.: rkp. 12 156, 13 119 (korespondencja P-ego); B. PAN w Kr.: rkp. 714, 718, 2479 (korespondencja P-ego), rkp. 1285 (wiersze i wspomnienia tegoż), rkp 2159 t. 2 k. 364, t. 15 k. 330–333; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Kartoteka oficerów WP Zbigniewa Zacharewicza; – Informacje Witolda Armona.

Rościsław Skręt