Szembek Michał h. własnego (1655–1726), biskup sufragan krakowski.
Ur. zapewne w Morawicy, był synem Franciszka (zm. 1693, zob.) i jego pierwszej żony Zofii z Pieniążków, siostrzeńcem Jana Pieniążka (ok. 1630 – ok. 1712, zob.) oraz bratankiem Zofii z Szembeków, zamężnej prawdopodobnie za Gabrielem Krasińskim (zob.). Miał braci rodzonych, m.in. Stanisława (1650–1721, zob.) i Przecława Stefana (zob.), Antoniego (zm. 1705), kanonika przemyskiego i krakowskiego, prepozyta w Książnicach, oraz siostry, m.in. Teresę, w zakonie Franciszkę (zob. Szembekówna Teresa). Z drugiego małżeństwa ojca z Anną Barbarą z Rupniowskich miał braci przyrodnich, m.in. Jana Sebastiana (zob.), Franciszka (zm. 1712, zob.), Aleksandra Kazimierza (zob.) i Krzysztofa Andrzeja (zob.).
Studia na Uniw. Krak. zakończył S. doktoratem obojga praw; zapewne przed r. 1682 w Krakowie przyjął święcenia kapłańskie niższe. Po rezygnacji starszego brata, Stanisława, otrzymał t.r. probostwo kościoła p. wezw. św. Wojciecha w Książu Wielkim. Dzięki staraniom S-a powstał t.r. w tym kościele nowy, barokowy ołtarz główny oraz ambona (przypuszczalnie dzieło snycerza krakowskiego Jerzego Hankinsa). Przed r. 1686 dostał S. kanonię przemyską, a t.r., zapewne w kwietniu, otrzymał święcenia kapłańskie. Prymicję S-a i jednocześnie obłóczyny jego siostry Teresy upamiętnił drukowanym kazaniem „Wesołe uraczenie Chrystusa” (Kr. 1686) profesor Uniw. Krak. Sebastian Piskorski. Dn. 10 VI 1689 został S. instytuowany na kanonię krakowską fundi Raciborowice, a 19 VI 1693 wszedł do kapit. warmińskiej. Wraz z bratem Antonim, również kanonikiem krakowskim, reprezentował kapit. krakowską w r. 1696 na sejmiku proszowickim. W imieniu króla Augusta II zawiadamiał kapit. krakowską o nominacji dwóch kolejnych biskupów krakowskich: Stanisława Dąmbskiego (6 XI 1699) oraz Jana Kazimierza Bokuma (13 V 1702). W r. 1700 był S. deputatem duchownym z kapit. krakowskiej na Tryb. Kor., reprezentował też kapitułę na wyborach opata benedyktynów w Sieciechowie. Dn. 28 VII 1703 został instalowany na dziekanię katedralną krakowską, po czym zrzekł się 20 X t.r. prebendy raciborowickiej na rzecz przyrodniego brata, Krzysztofa Andrzeja. Na sejmie lubelskim t.r. został wyznaczony do komisji do rewizji skarbu kor.
W r. 1706 administrator diec. krakowskiej bp heraklejski Kazimierz Łubieński wybrał S-a na sufragana. Prekonizowany 13 IX t.r., jako tytularny biskup Paphos na Cyprze, święcenia S. otrzymał 30 IX w katedrze krakowskiej z rąk Łubieńskiego. Jego nominację biskupią uczczono w panegirykach: anonimowym „In republica florum regina rosa…” (Cracoviae 1706) oraz „Ternio rosarum gentitius inter ternas perandusti…” ([b.m.w.] 1706), autorstwa Sebastiana Tortowskiego. Dn. 27 VI 1710 Łubieński, wówczas już biskup krakowski, mianował S-a wikariuszem in spiritualibus i oficjałem generalnym (funkcję tę pełnił S. do 14 VI 1719). W znacznej mierze przyczynił się S. w r. 1710 do nominacji swego krewnego Józefa Piotra Eustachego Szembeka (zob.) na opactwo jędrzejowskie. W listopadzie 1713 nakłaniał przeora reformatów krakowskich do wysłania grupy zakonników do spustoszonego epidemią konwentu w Raciborzu.
W r. 1710 objął S. prowizorat Seminarium Zamkowego; funkcję prowizora sprawował ponownie w r. 1725. Sprowadził w r. 1714 do Krakowa siostry miłosierdzia, zwane szarytkami; umowę fundacyjną podpisał 5 VI t.r. Cztery siostry, które przybyły do Krakowa, otrzymały od S-a jego dwupiętrowy dom przy ul. św. Jana (obecnie nr 8); urządzono w nim m.in. aptekę oraz szpital, na którego funkcjonowanie zapisał S. wieś Mieroszów w pow. miechowskim. Pierwotna fundacja pozwalała na przyjęcie ośmiu chorych, wkrótce jednak liczba pacjentów wzrosła do dwudziestu czterech. Ludzi «luźnych» zobowiązał się utrzymywać w lazarecie za murami miasta. Panowała opinia, że S. nie chciał przyjąć od króla krzesła senatorskiego, dlatego jako rekompensatę otrzymywał od Augusta II bogate beneficja. W r. 1720 (wg J. Korytkowskiego w r. 1719) został opatem komendatoryjnym mogilskim; dekret o administracji tego opactwa nuncjatura przysłała mu jednak dopiero w r. 1725. Zakonnicy uważali go za człowieka pysznego; odebrał im propinację klasztorną i zanegował poł. dochodów, które jako opat był zobowiązany przekazywać zgromadzeniu (zostały one zwrócone dopiero po licznych sporach sądowych). Konstanty Hoszowski uważał jednak, że zarzuty cystersów wobec S-a opierały się na świadectwie kogoś wyjątkowo mu nieprzychylnego. W kościele mogilskim ufundował S. obok zakrystii ołtarz św. Floriana oraz zorganizował ogrzewanie w okresie zimowym.
S. był dobrodziejem krakowskich reformatów; corocznie, nie później niż od r. 1695, przekazywał na ich rzecz ofiarę pieniężną, zazwyczaj w wysokości 100 fl. W l. 1719–28 współfinansował budowę kościoła Misjonarzy p. wezw. Nawrócenia św. Pawła Apostoła na Stradomiu, a w testamencie zapisał klasztorowi część szat liturgicznych. Znajdował się też wśród fundatorów krakowskiego kościoła św. Anny. Zmarł w Wielkanoc 21 IV 1726 (wg akt klasztoru mogilskiego zapewne błędnie w r. 1725). Pogrzeb, który prowadził bp krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski odbył się 27 IV 1726 w Krakowie w kościele Reformatów. Zmumifikowane ciało S-a zachowało się w kryptach do dziś (trumna z malowanym paludamentem i insygniami biskupimi oraz zawieszoną drewnianą tarczą z herbem).
Bratankiem S-a (synem Przecława Stefana) był Franciszek Antoni Szembek (zob.), a bratanicami Bihilda (córka Jana Sebastiana), zamężna za Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (zob.), Barbara Elżbieta (córka Franciszka), powtórnie zamężna za Janem Klemensem Branickim (1689–1771, zob.) i Katarzyna (córka Aleksandra Kazimierza), zamężna za Dymitrem, synem Jana Stanisława Jabłonowskiego (1669–1731, zob.).
Portret z r. 1846 przez Wojciecha Eliasza w klasztorze Misjonarzy na Stradomiu w Kr.; – Katalog archiwum opactwa cystersów w Mogile, Oprac. K. Kaczmarczyk, G. Kowalski, Mogiła 1919; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki, VIII; PSB (Piskorski Sebastian); Przybyszewski B., Katalog kanoników krakowskiej kapituły katedralnej w XVIII wieku, Kr. 2009; Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, Olsztyn 1996; Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo w Polsce (1652–2002). Prowincja krakowska. Prowincja litewska. Biografie, Kr. 2002 II; – Bieniarzówna J., Małecki J. M., Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI–XVIII, Kr. 1984 II; Hoszowski K., Obraz życia i zasług opatów mogilskich, Kr. 1867 s. 187; Katalog zabytków sztuki w Pol., I cz. 5, IV cz. 5 (fot. portretu); – Listy Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Adama Mikołaja Sieniawskiego wojewody bełskiego i hetmana wielkiego koronnego z lat 1704–1725, Oprac. A. Perłakowski, Kr. 2007; Pastophorium purpureis rosis adornatum […] a Stanislao Markiewicz, Cracoviae 1716; Teka Podoskiego, I 315–16; Vol. leg., VI 100; – Arch. Prow. Franciszkanów-Reformatów w Kr.: Kron. klasztorna, I 252, 260, 368–73, 467, 469, 475–6, 479, 543; B. Czart.: rkp. 506 nr 29, rkp. 1792 s. 247–52, rkp. 2025 s. 53–4, 61–4, 72, 76, 83–5, 87, 94–6, 123–6, 129–32, rkp. 5962 nr 42023–42026; B. Jag.: rkp. 1112 k. 70–4; B. Narod.: rkp. 3218 (1) k. 114; B. Ossol.: rkp. 2448 (Carmen panegyrycum in laudem Michaelis Szembecii, suffraganei Cracoviensis), rkp. 2675 k. 49–50v.
Katarzyna Kuras