Mikołaj Czartek (ur. przed 1300, zm. między 1356 a 1358), prepozyt opolski. Pochodził z krakowskiej rodziny mieszczańskiej, używającej przydomka Czartek. Syn Wacława i Juty, miał młodszego brata Jana (Hanka), w r. 1337 ławnika krakowskiego, oraz siostry: Klarę, Katarzynę i Manetę. W źródłach pojawia się od r. 1302, kiedy to wraz z rodzeństwem otrzymał od ojca połowę domu w Krakowie; druga połowa dostała się ich matce. Przeznaczony do stanu duchownego, uzyskał stopień magistra. W r. 1317 papież Jan XXII przyznał mu kwalifikacje notariusza publicznego apostolica auctoritate. Wkrótce potem M. został kanonikiem gnieźnieńskim. Jako kapelan sufragana gnieźnieńskiego, bpa metelskiego Dominika, towarzyszył mu do Awinionu (1323), wioząc zebrane w Polsce świętopietrze i zamieniając je na złoto. Niewątpliwie za wstawiennictwem Dominika otrzymał 27 VIII t.r. od papieża Jana XXII prepozyturę opolską, wakującą po zgonie Bogusza z Wołowa. Biskup Dominik (zm. w Awinionie u schyłku roku) mianował go egzekutorem swego testamentu, dając mu trzydzieści grzywien na powrót do kraju. M. popadł w konflikt z nuncjuszem papieskim Piotrem z Alwerni, który zagarnął mu wieś Królowice, stanowiącą część jego prebendy jako kanonika gnieźnieńskiego. Apelującego do Stolicy Apostolskiej i przygotowującego się do wyjazdu M-a zelżyli i poranili w jego domu w Krakowie ludzie nuncjusza. M. podążył jednak do Awinionu i uzyskał od papieża bullę nakazującą wszczęcie postępowania kanonicznego w sprawie jego skargi (1330). Wynik tego postępowania nie jest znany. W r. 1332 M. z rodzeństwem sprzedali plac koło kościoła Św. Szczepana w Krakowie krewnemu Jaśkowi Czartkowicowi.
Szczególnie czynną rolę wypadło odgrywać M-owi w związku z procesem polsko-krzyżackim w Warszawie. Sędziowie sprawy, Galhard z Carcés i Piotr, syn Gerwazego, polecili czterem opatom oraz M-owi doręczyć pozew Krzyżakom bądź osobiście, bądź też ogłosić go w kościołach Płocka, Łęczycy i Warszawy. W praktyce wykonanie tego polecenia wziął na siebie wyłącznie M. Pomiędzy 22 XI a 1 XII 1338 odwiedził on w tym celu trzy kościoły łęczyckie (dominikański, parafialny i dwukrotnie kolegiatę), dwa płockie (dominikański i parafialny; nie dopuszczono go natomiast do zamku, w obrębie którego znajdowała się katedra) oraz jedyną naówczas świątynię w Warszawie. Dodatkowo przybył jeszcze do Inowrocławia, podając tam pozew do wiadomości w kościołach franciszkańskim i parafialnym (20–21 XII). Po zakończeniu przewodu otrzymał, wraz z opatem wąchockim, od sędziów mandat pozwania Krzyżaków jeszcze raz, mianowicie na wysłuchanie wyroku. Zadanie to wypełnili tym razem wspólnie obaj wykonawcy, ogłaszając pozew w kościele warszawskim 8 VII 1339. Wreszcie po wydaniu wyroku wystosowali sędziowie mandat egzekucyjny, adresowany do trzech opatów i pięciu prepozytów, wśród nich M-a. Mandat ten zaginął, zachował się natomiast w równoległej sprawie wytoczonej Krzyżakom przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa poznańskiego o szkody wyrządzone kościołom w Polsce. Egzekutorzy mieli zagrozić Krzyżakom ekskomuniką i interdyktem, gdyby ci opierali się postanowieniom wyroku. M-owi i dwom prepozytom z Płocka polecono ogłosić mandat w kościołach płockich. Z późniejszych danych wynika, że egzekutorzy i to polecenie wykonali.
Z owych lat pochodzi także szereg mandatów papieskich dla M-a. Benedykt XII wyznaczył go do składu sędziowskiego w sporze o dziesięcinę na Morawach (przed 1339); nakazał mu powiadomić kapitułę wrocławską, że rezerwuje sobie obsadę biskupstwa po zmarłym Nankerze (1341); Klemens VI polecił mu wprowadzić trzy osoby na godności kapitulne opróżnione przez wybór Jarosława Bogorii na arcybiskupstwo (1342). Ponieważ nominacji tych dokonał papież na prośbę przybyłego do Awinionu po konfirmację Jarosława, można wywnioskować, że M. towarzyszył nowemu elektowi w tej podróży. Dokument arcbpa Jarosława z r. 1354 wymienia M-a jako posiadacza prebendy w Kłecku z ramienia kapituły gnieźnieńskiej. Po raz ostatni występuje M. 12 I 1356 jako świadek aktu ks. opolskiego Bolka dla klasztoru w Czarnowąsie. W r. 1358 prepozytem opolskim był już Piotr.
Bieniak J., Odzyskanie zachodnich Kujaw przez Kazimierza Wielkiego w 1337 roku, „Zap. Hist.” R. 39: 1974 z. 3 s. 74–6, 82–4; Chłopocka H., Procesy Polski z zakonem krzyżackim w XIV wieku, P. 1967 s. 125–7, 136–7, 150, 210; – Cod. Sil., I, V, XXX; Kod Wpol., II–III; Lites, Wyd. 2., I 71–81, 132, 135–6; Mon. Pol. Vat., I, III; Najst. księgi m. Krak., 13, 1129, 1242; – Arch. Archidiec. w Gnieźnie: Kopiariusz B 5 f. 249; B. PAN w Kr.: Teki rzymskie J. Dąbrowskiego, II 20–22.
Janusz Bieniak