Mikołaj Wąż (Wansch, Serpens) z Bogatego i Dobrzankowa h. Prawdzic (zm. 1481), wojewoda mazowiecki. Pochodził z zamożnej w XV i początkach XVI w. mazowieckiej rodziny i był jej najświetniejszym przedstawicielem. Był synem Mikołaja Węża (zm. 1456) z Dobrzankowa w ziemi ciechanowskiej, podkomorzego wyszogrodzkiego (1417–29) i kasztelana ciechanowskiego (1430–56). Od jego przydomku Wąż swą nazwę otrzymała wieś Wężewo założona w r. 1426. Ojciec M-a prowadził handel z kupcami gdańskimi i gromadził dobra. W połowie r. 1444 nabył wieś Bogate w ziemi ciechanowskiej. Dla odróżnienia od ojca imiennika zwano M-a «iuvenis». Zapewne swą karierę rozpoczął na dworze książęcym, bo w r. 1445 występuje Serpens dworzanin ks. Bolesława IV. Kolejno był: chorążym ciechanowskim (1451–63), chorążym czerskim (1462–3), kasztelanem czerskim (1463–9). W r. 1464 był przy ks. Konradzie III na wojnie pruskiej. Jako kasztelan czerski uczestniczył M. w sejmach mazowieckich odbywających się w Zakroczymiu: 17 I 1464, 20 V 1465, 10 VIII 1468, 1 XI 1468, i w Nowym Mieście: 6 VI 1469. Przebywał też w otoczeniu książęcym; w r. 1463 wystąpił jako świadek w dwóch dokumentach księcia Konrada III (potwierdzenie przywilejów nadanych w r. 1462 przez Katarzynę, księżnę mazowiecką, ziemiom: płockiej, wiskiej, płońskiej i zawkrzeńskiej).
Wojewodą mazowieckim (czerskim i warszawskim) został M. po 6 VI 1469, a przed 21 III 1470; urząd ten pełnił do śmierci. Jako wojewoda mazowiecki brał udział w sejmach obradujących w Zakroczymiu: 21 III i 16 VII 1470, w Warszawie: 7 VIII 1470, w Zakroczymiu: 6 I i 3 IV 1471. Mimo że był mieszkańcem ziemi ciechanowskiej (ks. Janusza II) i czerskiej (ks. Konrada III), uczestniczył także M. w r. 1471 w radzie ich brata, ks. Bolesława V (synowie Bolesława IV prowadzili wspólną kancelarię i nieraz odprawiali wspólne sądy). W r. 1478 świadkował na dokumencie przywileju Bolesława V dla szlachty ziem warszawskiej, zakroczymskiej i nurskiej. Dochodząc do najwyższych godności na Mazowszu, gromadził również dobra w różnych księstwach mazowieckich. W r. 1442 M. otrzymał od ojca wsie Wróblewo i Obrąb w ziemi ciechanowskiej (ostatnią z tych wsi obaj sprzedali w r. 1450). Poszerzając ojcowiznę, kupił M. w r. 1450 wieś Chotum (Kothom) w pow. zawkrzeńskim, w r. 1451 wieś Zblicha. W t.r. zamienił Wróblewo za drugą połowę wsi Bogate. W posagu za żoną Jadwigą z Wilki (Wilgi) wziął M. w r. 1443 dobra: Wilka, Skorcza, Zambrzykowo, Sobienie, Dąbrówka, Giełcza i Koslino w pow. czerskim.
Piastując urząd wojewody mazowieckiego i posiadając znaczną pozycję majątkową, uzyskał M. 29 IV 1471 od Bolesława V i Janusza II obszerny immunitet ekonomiczny, obejmujący nie tylko dobra już posiadane, lecz również te, które dopiero nabędzie, i zawierający wieczyste zwolnienie od wszystkich świadczeń, z wyjątkiem podatku okolicznościowego na wypadek wykupu księcia z niewoli. Dokument został wkrótce unieważniony przez kanclerza Piotra z Chotkowa na rozkaz księcia Janusza II, z motywacją, że byłoby rzeczą niebezpieczną dla książąt przyznawać takie przywileje na wieczność. Jednak w dwa lata później 17 XI 1473 książę Janusz II przyznał M-owi wzmiankowane wieczyste zwolnienie od wszelkich świadczeń z dóbr położonych w ziemi ciechanowskiej (Bogatego, Dobrzankowa, Gostkowa, Wężewa, Zblichy, Wielodroża i Lisiogóry oraz dwóch lasów, z których jeden rozciągał się na dziewięciu łanach). Zwolnienie od podatków okolicznościowych obejmowało teraz jedynie swadziebne (podatek pobierany w razie małżeństwa księcia i jego dzieci); w wypadkach kupna i wykupu ziemi oraz wykupu księcia z niewoli obowiązek podatkowy został utrzymany. Przywilej przynosił korzyść właścicielowi dóbr przenosząc na niego prawo pobierania podatków. W r. 1476 M. otrzymał od księcia Konrada III zwolnienie wsi Sobienie, Zambrzykowo, Wilka, Skorcza, Zalesie i Smoniewice w pow. czerskim od służebności stawiania oraz naprawy zamków i warowni.
Zmarł M. w r. 1481. Ożeniony był z Jadwigą z Wilki (Wilgi), córką Wojciecha, długoletniego kuchmistrza księcia Janusza I. Z małżeństwa tego pozostawił synów: Jana, podczaszego czerskiego w r. 1489, Jakuba, kanonika warszawskiego, Pawła i Zygmunta Bogackich, którzy w r. 1491 dokonali działu dóbr po rodzicach. Jan otrzymał wsie: Bogate, Bobowo, Wielidroż, Krzyżewo i prawo patronatu do kościoła w Bogatem; Jakub: Lisiągórę, Wężewo, Gostkowo i prawo patronatu do altarii w kościele w Pułtusku; Paweł: Wilkę, Zambrzykowo, Sobienie, Koslino, Smoniewice, Skorczę, Dąbrówkę, Zalesie i prawo patronatu do kościoła w Wilce; Zygmunt: Dobrzankowo, Zblichę i las w ziemi ciechanowskiej. Miał też M. córki o nieznanych imionach: żonę Parysa i żonę Stanisława Łękowskiego.
Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku. Cz. I Mapa, plany. Cz. II Komentarz, indeksy, W. 1973; Boniecki, XV 321 i Uzupełnienia; Niesiecki; Uruski; – Borkiewicz-Celińska A., Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370–1526), Wr.–W.–Kr. 1970 s. 123, 126; Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, W. 1965 s. 129, 138, 157, 166, 170–1; Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, W. 1968 s. 169, 172; Wolff A., Metryka Mazowiecka, W. 1929 s. 96; tenże, Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526, Wr.–W.–Kr. 1962; – Iura Masoviae Terrestria, T. I (1228–1471), W. 1972 nr 114, T. II (1471–1526), W. 1973 nr 141; Kod. maz. (Lubomirskiego), nr CCXXXI, CCXXXVI; Księga ziemi czerskiej 1404–1425, W. 1879 s. XLIII, XLVI, XCI, XCIX, CI; Metryka księstwa mazowieckiego z XV–XVI wieku, T. 1. Księga oznaczona N° 333 z lat 1417–1429, W. 1918, Pomniki Prawa, V; toż, T. 2. Księga oznaczona N° 334 z lat 1429–1433, W. 1930, Pomniki Prawa, VI; Zbiór dokumentów i listów m. Płocka, T. I (1065–1495), W. 1975; – AGAD: Dokumenty pergaminowe, 2034, 5837, 5858, Metryka Kor. nr 3, 269, 291v., 314, 328v., nr 4, 58v.–59, 62, 111, 119, 127v.–128, 142v., nr 5, 120, 132 a v., 154, nr 6, 47v.–48, 274v.–275v., nr 9, 132, nr 18, 46v., nr 335, 47v., nr 337, 6, Akta ziem. i grodz. warszawskie nr 7, 549–550, Wyszogrodzkie terr. omn. trans. nr 4, III, Akta ziem. zakroczymskie 1, 283v.; Arch. Diec. w Płocku: Dokumenty pergaminowe 229, 232, 321, Episcopalia nr 10, 506.
Maria Woźniakowa