Odolan (zm. zapewne w r. 1145), komes. Był potomkiem rodziny możnowładczej wielkopolskiego pochodzenia, wywodzącej się prawdopodobnie od wielmoży Odolana z X w. (zob.). Rodziców jego nie da się źródłowo określić. Poczet wiadomości o O-ie otwiera księga bracka klasztoru Benedyktynów w Lubiniu (Liber fraternitatis monasterii Lubinensis). O. znajduje się tam na końcu czołowej zapiski, rozpoczynającej cały wykaz i wyróżnionej czerwonym podkreśleniem, po księciu Bolesławie z żoną, księciu Władysławie z żoną oraz wielmożach: Skarbimirze z siedmioma krewnymi (zapewne synami), Wojsławie z żoną, Dzięgniu i Jakubie. Zapiskę tę kładziono bądź na l. 1134–8 (F. Papée), bądź na 1075–6 (Z. Perzanowski), odnosząc ją odpowiednio do innej pary książąt. Rozstrzygającym kryterium muszą więc pozostać imiona dostojników; ich zestawienie (właśnie w takiej kolejności hierarchicznej) odpowiada jedynie panowaniu Bolesława Krzywoustego, i to środkowej, nie końcowej jego fazie. Za najprawdopodobniejszą datę powstania zapiski uważam l. 1123–5, kiedy to następca tronu ks. Władysław mógł już być żonaty, a Skarbimir i Wojsław otwierali listę świadków dokumentu legata Idziego dla benedyktynów z Tyńca. Można przyjąć, że wspólna obecność książąt i Awdańców w bractwie założonego przez tych ostatnich klasztoru miała być wyrazem pojednania politycznego, likwidującego skutki tzw. buntu Skarbimira z r. 1117. Uczestnictwo O-a wskazuje na jego przynależność do kręgu dostojników państwa; nie można natomiast określić, czy reprezentował on wówczas obóz książęcy, stronnictwo Skarbimira, czy też grupę możnych zainteresowanych dziełem mediacji.
Po śmierci Krzywoustego O. opowiedział się po stronie jego młodszych synów. W czasie otwartego konfliktu między nimi a Władysławem II, 23–28 IV 1145, uczestniczył O. w wielkim wiecu gnieźnieńskim, o którym wiadomość przechowały źródła związane z klasztorem kanoników regularnych w Trzemesznie: akt legata Humbalda oraz zapiski tegoż klasztoru, przerobione następnie w formę dokumentu. Wiec ten zgromadził wszystkich książąt-juniorów, arcybiskupa, biskupa płockiego i «całe rycerstwo polskie», jednak bez Władysława II i jego stronników. Na czele dostojników świeckich z tytułem komesa występuje O., a po nim dopiero Wszebór, znany jako wojewoda (princeps milicie) zarówno z Kroniki Wincentego, jak i z dokumentu Bolesława Kędzierzawego dla klasztoru Benedyktynów w Mogilnie (zapewne z r. 1146). Oznacza to, że O. piastował godność wojewody młodszych książąt przed Wszeborem, a więc podczas wojny domowej 1144–5 r., zakończonej krótkim pokojem. Zniknięcie O-a ze źródeł i przejęcie jego funkcji w pełnym wydarzeń r. 1146 przez Wszebora nasuwa domysł, iż O. mógł polec w bitwie nad Pilicą, najkrwawszym epizodzie owej wojny (lato 1145). Przed wysunięciem na wojewodę juniorów, w warunkach pokoju, O. był zapewne komesem poznańskim lub gnieźnieńskim. Do takiego przypuszczenia uprawnia zarówno jego dowodne pierwszeństwo w r. 1145, jak i jego wysoka pozycja już w okresie wpisu do lubińskiej księgi brackiej.
W nie znanym bliżej czasie O. darował benedyktynom mogileńskim wieś Sokołowo. Ze względu na pospolitość nazwy identyfikacja jest trudna. W grę może wchodzić kilka miejscowości w północno-wschodniej Wielkopolsce, a nawet na Kujawach.
Synem lub wnukiem O-a był zapewne Odolan, cześnik Mieszka Starego po r. 1181. Dalszych losów tej rodziny prześledzić nie można. Domysł S. Kozierowskiego, włączający O-a do rodu Porajów, nie ma za sobą żadnych danych; zresztą zarzucił go później sam jego twórca.
Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, I 40 (czas ślubu Władysława II); Kozierowski S., Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, P. 1921–2 I 462, II 330–2, 533; tenże, Ród Porajów-Różyców, „Roczn. Tow. Herald.” T. 9: 1930 s. 97–101; Kozłowska-Budkowa, Repertorium pol. dokumentów, nr 8, 26, 42, 44; Labuda G., Zabiegi o utrzymanie jedności państwa polskiego w latach 1138–1146, „Kwart. Hist.” R. 66: 1959 s. 1156–9, 1165–7; Łaguna S., Rodowód Piastów, w: Pisma Stosława Łaguny, W. 1915 s. 290–1; Maleczyński K., Dokument Humbalda, kardynała legata papieskiego dla klasztoru w Trzemesznie opatrzony datą 2 marca 1146, „Roczn. Hist.” R. 4: 1928 z. 2 s. 13–16, 24–5; Płocha J., Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktyńskiego w Mogilnie, Wr. 1969 s. 150, 221; Semkowicz W., Ród Awdańców w wiekach średnich, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Poznańskiego” R. 44: 1917 s. 156–61, 166–8, R. 46: 1920 s. 143–6; Smolka S., Mieszko Stary i jego wiek, W. 1881 s. 77, 205, 218–21, 456; Wasilewski T., Kim był komes palatinus Petrus?, w: Z dziejów regionu konińskiego, Wr. 1970 s. 176–7; – Kod. maz. (Kochanowskiego), nr 22, 69, 72; Kod. Wpol., I 3, 11, 12, 20, 26–8; Księga bracka i nekrolog opactwa Panny Marii w Lubiniu, Wyd. Z. Perzanowski, Pomniki Dziej. Pol., S. 2., IX cz. 2 s. V–X, XLII–XLVI, 4–5 i tabl. przy s. 10; Liber fraternitatis Lubinensis, Wyd. F. Papée, Mon. Pol. Hist., V 562–70, 572; Mistrza Wincentego Kronika Polska, Wyd. A. Bielowski, Mon. Pol. Hist., II 366–7; – „Studia Źródłozn.” T. 20: 1976 s. 123–4, (Dyskusja…, J. Bieniak).
Janusz Bieniak