Potocki Piotr h. Pilawa (zm. 1648), rotmistrz wojsk koronnych, starosta śniatyński. Był najstarszym synem Stefana, woj. bracławskiego (zob.), i Marii Mohilanki, bratem woj. bracławskiego Jana (zob.) i historyka Pawła (zob.).
Po ukończeniu nauk w kraju, zapewne na Uniw. Krak., został P. na przełomie 1631/2 r. wysłany przez matkę na studia za granicę. Z początkiem 1632 r. przebywał wraz ze swym wychowawcą, pisarzem Szymonem Starowolskim, w Lowanium. Ułożył wówczas i ogłosił w Antwerpii mowę, pt. Ad invidissimum potentissimumque Principem Vladislaum Sigismundum Poloniae et Sveciae Regem oratio gratulatoria (w zbiorze utworów Pawła Potockiego „Opera omnia...”, wyd. w r. 1747 przez J. A. Załuskiego). Następnie P. podjął studia na uniwersytecie w Padwie, zapisując się doń 18 X 1632. Dn. 5 III 1633 został wybrany na asesora polskiej nacji. We wrześniu 1633 uczestniczył we wspaniałym wjeździe Jerzego Ossolińskiego do Rzymu; poniósł na ten cel znaczne koszty. Zapewne wraz z jego poselstwem powrócił pod koniec t. r. do Rzpltej. W r. 1634 na czele swej chorągwi znajdował się na Podolu w związku z wojną z Turcją i możliwością najazdu jej armii, zapewne przebywał w obozie armii koronnej w lipcu pod Zieleńcami, potem pod Skałą, w sierpniu pod Kamieńcem. W r. 1635, w okresie przygotowań do wojny ze Szwecją, przebywał jako rotmistrz komputowej chorągwi husarskiej w Prusach Królewskich i Książęcych. Między grudniem 1637 a kwietniem 1638 został P. rotmistrzem kwarcianej chorągwi husarskiej (był nim do śmierci). Wziął udział w walkach z powstaniem kozackim w r. 1638. W początkach lipca przybył na czele swych oddziałów nadwornych (100 jazdy typu kozackiego, 80 piechoty węgierskiej i «dworu ludnego» – Okolski) do obozu hetmana polnego kor. Mikołaja Potockiego, oblegającego hetmana kozackiego Dymitra Hunię na uroczysku Starzec przy ujściu Suły do Dniepru. Być może dowodził swą chorągwią husarską w czasie prób przebicia się Filonenki do obozu Huni 6 VIII. Wszedł do komisji powołanej w celu wprowadzenia nowej ordynacji kozackiej i uczestniczył w jej rozmowach z Kozakami na Masłowym Stawie 4 XII t. r. W r. 1641, wraz z matką, wówczas już żoną Mikołaja Firleja, woj. sandomierskiego (zob.), wysłał dragonów w celu stłumienia buntu chłopskiego w Mogielnicy i innych dobrach Jakuba Poniatowskiego. Pod pozorem tłumienia tego buntu zagarnął znaczne mienie i skrypty dłużne na łączną sumę 5 500 zł., wystawione przez siebie i swoją matkę Poniatowskiemu, który po powrocie do swoich dóbr oficjalnie oskarżył go o rozbój. Ok. r. 1642 otrzymał starostwo śniatyńskie. W marcu 1643 został pozwany, wraz z towarzystwem swej chorągwi husarskiej, przed sąd hetmański Stanisława Koniecpolskiego z powodu bezprawnego wybierania stacji i kwaterunku w Kazimierzu (Dolnym?). W bitwie stoczonej z Tatarami pod Ochmatowem (30 I 1644), wraz z star. kamienieckim Piotrem Potockim, dowodził P. pułkiem jego ojca hetmana Mikołaja w centrum pierwszego rzutu całego szyku. W pocz. 1645 r. jako poseł Władysława IV był w Jassach na ślubie i weselu Marii, córki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula, z Januszem Radziwiłłem, pokomorzym lit. Na sejmiku halickim 6 IX 1646 został P. obrany posłem na sejm październikowy.
W latach czterdziestych P. należał do bardziej znanych kontrahentów handlu wołami, wykorzystując fakt, że Śniatyń leżał na szlaku spędu bydła z Mołdawii w głąb Rzpltej i słynął z jarmarków na woły. W r. 1644 sprzedał P. Maciejowi i Jakubowi Krausom, kupcom gdańskim, 2 100 wołów, które jego wołowcy mieli przepędzić na Śląsk i na jarmark do Jarosławia. Transakcja opiewała na łączną sumę 55 000 zł i była zabezpieczona kaucją 100 000 zł, gwarantującą dotrzymanie terminów. P. zawierał również transakcje na dostawy potażu do Gdańska. Transakcję taką zawarł z Janem Gerike na dostawę 1 800 szyfuntów potażu, tj. ok. 3 600 cetnarów. W r. 1646 podniosło przeciwko P-emu bunt miasto Śniatyń, któremu P. odebrał resztę dawnych municypalnych wolności. Mieszczanie wysłali delegację do króla ze skargą na P-ego i jego podstarościego Marcina Kobylańskiego. Odmawiając płacenia podatków P-emu, część mieszkańców Śniatynia przeniosła się na drugi brzeg Prutu, a 5 VIII 1646 pod wodzą Wasyla Cynty zdobyła miejscową cerkiew. Dragoni wołoscy P-ego opanowali na krótko sytuację. Po powrocie delegacji z Warszawy z glejtem królewskim chroniącym Śniatynian przez 6 miesięcy od zemsty starosty powstańcy opanowali 2 XI t. r. miasto z ratuszem i zmusili rajców do wypowiedzenia posłuszeństwa P-emu. Przywódca powstania Cynta został schwytany przez dragonów P-ego, a miasto wkrótce opanowano. Władysław IV po otrzymaniu relacji o rebelii wydał surowy uniwersał do powstańców (27 XI t. r.), nakazujący uległość P-emu, dopóki sąd królewski nie rozstrzygnie sporu pomiędzy stronami. P. zawarł z mieszczanami Śniatynia umowę, że w zamian za opłatę 1 000 złp. na utrzymanie załogi zamku, będą wolni od stacji żołnierskich. P. wydzierżawił wkrótce (zgoda królewska 11 II 1647) dobra starostwa śniatyńskiego na 4 lata Janowi Łęskiemu za ryczałtową sumę 28 000 zł. P. był w r. 1643 fundatorem klasztoru i kościoła Dominikanów w Śniatyniu. Zmarł w początkach 1648 r., pochowany został obok ojca w kościele w Potoku.
P. był żonaty z córką kaszt. kamienieckiego Michała Stanisławskiego Eufrozyną, która po śmierci P-ego wyszła za mąż za księcia Michała Czartoryskiego, star. krzemienieckiego. Z umieszczonego w kościele w Potoku epitafium (tekst u Sz. Starowolskiego) wynika, iż P. pozostawił dzieci. Pomarły one jednak chyba w młodym wieku, bo o potomstwie P-ego nie znajdujemy żadnych późniejszych przekazów.
Estreicher; Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 218; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Baranowski B., Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych XVII wieku, W. 1957; Bartoszewicz J., Stefan i Paweł Potoccy, dziad i ojciec prymasa, w: Snopek literacki, Dzieło zbiorowe ułożone staraniem P. Wilkońskiej, P. 1857 s. 435–43; Baszanowski J., Z dziejów handlu polskiego w XVI–XVIII wieku, Gd. 1977 s. 150, 159, 205; Horn M., Handel wołami na Rusi Czerwonej w pierwszej połowie XVII wieku, „Roczniki Dziej. Społ. i Gosp.” T. 24: 1962 s. 79; tenże, Walka klasowa i konflikty społeczne w miastach Rusi Czerwonej w latach 1600–1647 na tle stosunków gospodarczych, Wr. 1972; Kot S., Stosunki Polaków z uniwersytetem lowańskim, „Minerwa Pol.” R. 1: 1927 s. 217; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 I–II; Szajnocha K., Szkice historyczne, W. 1876 III 283–4; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej. Sbornik statej, Moskva 1954 I nr 265, 441–4, nr 266, 445–6; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., V 488–9; – Akta grodz. i ziem., X, XXIV; Akty Już. i Zap. Ross., IV; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I–II; Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, Wr. 1976 cz. 3 s. 94–5; Okolski Sz., Diariusz transakcji wojennej … w r. 1637. Kontynuacja diariusza wojennego … w r. 1638, Kr. 1858 s. 18–20, 103, 149, 170–1, 191, 198; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Potocki P., Saeculi bellatorum et togatorum seu centuria clarissimorum virorum..., Kr. 1702 s. 64–6; Radziwiłł A. S., Pamiętnik, W. 1980 II; Veličko S., Letopis sobytij v Jugozapadnoj Rossii v XVII veke, Kiev 1864 IV 243, 260, 280, 287–8, 290 (informacje niepewne); – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V t. 281 nr 12259 (zob. korespondencję P-ego z l. 1640–3); B. Kórn.: rkp. 1317 s. 35–36; B. Narod.: Dział mikrofilmów, nr 42162; B. Ossol.: rkp. 224/II 829v.–829; B. PAN w Kr.: rkp. 1404/I 30 t. II, 546, 550.
Mirosław Nagielski