Grądzki (Grondski) z Grąd Samuel h. Rawicz (zm. ok. 1672), historyk, dyplomata. Pochodził z drobnej, niezamożnej szlachty w ziemi sanockiej. Był synem Wojciecha, dzierżawcy majątków, i Zofii Dydyńskiej. Daty urodzenia G-ego nie znamy; w r. 1638 był już pełnoletni, bo ojciec przy podziale skromnego majątku (części wsi Falejówki w ziemi sanockiej) między spadkobierców nie wyznaczył mu opiekuna. W młodości przebywał G. na dworze magnackim, może u któregoś z Radziwiłłów; tam zapewne nauczył się biegle obcych języków: łaciny, ruskiego, szwedzkiego i węgierskiego; poświęcał się też za młodu studiom prawniczym, ale wyższych szkół nie skończył. Sam podał w swej Historii, że raczej wykształcił się w obozowych trudach, niż w szkołach. W r. 1652 G. brał udział w krwawym, sąsiedzkim sporze i został ranny, za opór starościńskiej władzy doczekał się wyroku banicji. Zapewne wyrok ten skasowano, gdyż niebawem ożenił się z Zofią Mostowską, córką Jana i Doroty. G. nie należał do ludzi zamożnych; posiadał po ojcu część wsi Falejówki, prócz tego dzierżawił majątek w ziemi przemyskiej koło Dynowa. Kilka lat spędził G. w służbie wojskowej; służył w wojsku kwarcianym na Ukrainie; wówczas zadzierzgnął pierwsze więzy przyjaźni ze znanym dyplomatą arianinem, Jerzym Niemiryczem, oraz Gabrielem Silnickim, późniejszym kasztelanem kamienieckim. Dzięki Historii G-ego, opisującej wydarzenia od połowy XVII w., dowiadujemy się więcej o jego życiu dopiero od tego czasu.
Od r. 1655 rozwinął G. szerszą działalność polityczną. Z końcem t. r. towarzyszył Stanisławowi Lubowidzkiemu, stolnikowi ciechanowskiemu, posłowi Jana Kazimierza do Chmielnickiego, pod Lwów. W czasie pobytu W obozie kozackim doszło do sporu między Lubowidzkim a G-m z powodu czynnego wmieszania się G-ego w sprawy poselskie; mianowicie G. bronił magnatów i szlachty, a odpowiedzialnością za całość stosunków polsko-kozackich obciążył tylko Jana Kazimierza. Na skutek oskarżenia Lubowidzkiego G. znalazł się w kozackim więzieniu. Dzięki poparciu Jana Wyhowskiego, wówczas pisarza wojska zaporoskiego, G. uzyskał wolność. Spod Lwowa udał się do wojska polskiego pozyskanego wówczas dla króla szwedzkiego. W polskim obozie spotkał się ze srogą krytyką za posłowanie do Chmielnickiego w interesie Jana Kazimierza bez wiedzy wojska. Szczególnie nastawał na G-ego znany trybun szlachecki, Marcin Dębicki, chorąży sandomierski, domagając się konfiskaty majątku G-ego. Wówczas G. ofiarował swe służby szwedzkiemu generałowi Douglasowi, stojącemu pod Sandomierzem. Za poparciem starego przyjaciela, J. Niemirycza, z wiosną 1656 r. Karol Gustaw wysłał G-ego w poselstwie do Chmielnickiego do Czechrynia celem zawarcia układu szwedzko-kozackiego przeciw Polsce. Misja G-ego nie udała się. Niefortunny poseł musiał wracać do Szwedów do Krakowa aż przez Siedmiogród, gdyż tymczasem sytuacja w Polsce zmieniła się na korzyść oręża polskiego. Przez Jassy 10 V 1656 r. przybył G. do Białogrodu do obozu Jerzego II Rakoczego i z kolei jemu ofiarował swe usługi polityczne, informując go o tajnikach dyplomacji szwedzkiej i Chmielnickiego. Prawdopodobnie G. przykładał ręki do traktatu antypolskiego w Radnot z 6 XII 1656 r. Już wówczas zainteresował się historią, notował informacje, sięgał do dawnych rękopisów; zaprzyjaźnił się z Wolfgangiem i Janem Bethlenami oraz wodzem Rakoczego Janem Kemeny, z których gościny często korzystał. G. wziął udział w wyprawie Rakoczego na Polskę w r. 1657, towarzysząc mu od jej początku aż do tragicznego końca w charakterze przewodnika i doradcy. W pocz. lutego 1657 r. wraz z armią gen. Kemeny’ego przez Synowódzko, Stryj przybył pod Lwów. Chcąc uratować swą żonę i dzieci, będące wówczas we Lwowie, G. narzucił się na pośrednika między oblężonymi we Lwowie Polakami a Kemenym. Potem towarzyszył Rakoczemu przez Sambor, Jarosław pod Przemyśl, gdzie w czasie walk został ciężko ranny. Pod Przemyślem wstawiał się do Rakoczego, chcąc uratować to miasto od zniszczenia i grabieży; brał udział ze strony siedmiogrodzkiej w rokowaniach o okup Przemyśla. W czasie odwrotu Rakoczego G. nieraz ratował księcia w potrzebie, osłaniał go przed tatarskim jasyrem, wspierał radami; pod Tarnopolem uratował osobiste bagaże Rakoczego; G. przypisał sobie zasługę ocalenia życia księcia; występował też w charakterze posła siedmiogrodzkiego do zbuntowanych Kozaków; pod Załoźcami pertraktował z atamanem Antonem Zdanowiczem. Po klęsce Rakoczego G. brał udział w układach w obozie pod Czarnym Ostrowem 21 VII 1657 r.; zyskał takie zaufanie Rakoczego, że ten zdał się nań zupełnie; G. decydował np. o kierunku marszu rozbitej armii na Węgry. Na Węgrzech G. pełnił dalej rolę zaufanego doradcy i sekretarza, uczestniczył w rokowaniach z poselstwem polskim o wypłatę sumy zadeklarowanej w traktatach czarnoostrowskich. Dalsze losy G-ego są prawie nie znane. Po kampanii 1657 r. G. znalazł się znów w Białogrodzie. Po złożeniu z tronu Rakoczego sekretarzował z kolei Michałowi Apafiemu, księciu siedmiogrodzkiemu. Wówczas zajął się gruntowniej studiami historycznymi.
G. był wyznawcą arianizmu do końca życia; wiara ariańska nie odgrywała jednak w życiu G-ego decydującej roli. Wprawdzie przyznawał się publicznie do arianizmu, ganił w swej Historii katolików za ich stosunek do prawosławnych Kozaków, ale bez głębszych religijnych akcentów. Wobec szerzącej się w Polsce nietolerancji religijnej nie wahał się opuścić ojczyznę i służyć innowiercom po kolei: Szwedom, Kozakom, Siedmiogrodzianom. G. zmarł ok. r. 1672; bliższej daty śmierci nie znamy, w każdym razie nie znał wyniku wojny polsko-tureckiej z r. 1672. Podawana często data jego śmierci w r. 1676 pochodzi z pośmiertnego wydania jego Historii i nie można jej przyjąć za pewną. Na Węgrzech pozostała po G-m rodzina, wymieniana w źródłach węgierskich.
G. był autorem napisanego w j. łacińskim obszernego dzieła Historia belli Cosacco-Polonici authore Samuele Grondski de Grondi conscripta anno 1676. Wydał je z zachowanego na Węgrzech rękopisu Karol Koppi, profesor historii powszechnej w peszteńskim uniwersytecie, w Peszcie w r. 1789, u Augustyna Patzko. Autor dedykował swe dzieło ks. Michałowi Apafiemu. Dzieło obejmuje w rzeczywistości historię wojenną Rzpltej w l. 1648–72, a szczególnie dzieje wojen 1655–7. Autor opisał przede wszystkim wydarzenia, których był świadkiem, a często i aktorem; stąd niektóre partie dzieła G-ego mają charakter pamiętnika. Dzieło powstało na emigracji w Siedmiogrodzie, zapewne z częściowo wcześniej sporządzanych zapisek; miało w zasadzie usprawiedliwić wyprawę Rakoczego do Polski, stąd jego tendencyjność. Nie brak jednak w nim prób oryginalnego ujęcia niektórych zagadnień, np. G. podkreślił społeczny charakter polsko-kozackiego konfliktu, wskazując na ciężki ucisk Kozaków ze strony polskich panów i ich urzędników. G. pozostawił też drugie nie drukowane dzieło Elenchus praecipuorum inter Hungariam et Transilvaniam ac occasione illorum in vicinis regnis gestorum ex historia spectabilis ac magnifici domini Volffgangi de Bethlen excerptus opera et labore Samuelis de Grendi Grendzey. Był to wyciąg z obszerniejszej kroniki siedmiogrodzkiej Bethlena. Praca ta zachowała się w kilku odpisach pod zmienionym tytułem Epitomae praecipuarum rerum ab infelici clade Mohacsiana seu ab anno 1526–1663 circa Hungariam et Transylvaniam gestarum.
Estreicher; Janociana, II 108; Korbut; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; W. llustr. Enc. Gutenberga; Uruski; – Bartoszewicz J., Historia literatury pol., Kr. 1877, Dzieła, II 44; Bentkowski F., Historia literatury pol., W. i Wil. 1814 II 775; Biegeleisen H., Ilustr. dzieje literatury pol., Wiedeń IV 197; Gawroński Rawita F., B. Chmielnicki do elekcji Jana Kazimierza, Lw. 1906 s. 25, 131, 136, 146, 154; Kostomarow M., B. Chmielnicki, Pet. 1884 III 213, 215; Kubala L., J. Ossoliński, Lw.1924; tenże, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w r. 1656 i 1657, Lw. W. 1928 s. 141; tenże, Wojna szwedzka, Lw. 1913 s. 298, 302, 303, 460, 472; tenże, Wojna moskiewska, W. 1910; Kwiatkowski K., Dzieje narodu pol. za panowania Władysława IV, W. 1823 s. 344; Prochaska A., Nieco o S., G-m, „Kwart. Hist.” R. 20: 1906 s. 498–502; tenże, Niewydane dzieło S. G-ego, „Przegl. Hist.” 1913 s. 123–5; Przyboś A., S. G. ariański dziejopis wojny polsko-siedmiogrodzkiej 1657 r., „Małopol. Studia Hist.” R. 2: 1959 z. 2; Szilágyi S., Rakoczy Gyorgy 1621–60, Budapest 1891 s. 153, 167, 173, 176; Szczotka S., Udział chłopów w walce z potopem szwedzkim, Lw. 1939; Szujski J., Dzieje Polski, Kr. 1894 III 553; Zarzycki S., Stosunek Jerzego Rakoczego II do Rzpltej Pol., Sprawozd. Dyr. Gimn. w Kołomyi za r. szk. 1889; Załęski, Jezuici, III cz. I; – Conrad Jacob Hiltebrandt’s dreifache schwedische Gesandtschaftsreise nach Siebenbürgen, der Ukraine u. Constantinopel (1656–1658), Wyd. F. Babinger, Leiden 1937 s. XVII, 38, 194, 195, 220; Synody arian pol., Wyd. S. Szczotka, „Reform. w Pol.” 1935–6 s. 67; Transsylvania et bellum boreoorientale. Acta et documenta, Wyd. Szilágyi S., Budapest 1891 II 159, 261.
Adam Przyboś