Sokołowski Stanisław z Wrzący Wielkiej h. Pomian (zm. 1648/9), kasztelan bydgoski. Pochodził z linii Sokołowskich osiadłych na Kujawach brzeskich. Był synem Jarosława z Wrzący Wielkiej i Elżbiety z Grochowskich, bratem bpa kijowskiego Aleksandra (zob.) i jezuity Wojciecha (zob.).
Początek działalności publicznej S-ego jest trudno uchwytny w źródłach, bowiem na sejmikach w Środzie oraz Radziejowie występowało w tym czasie jeszcze dwóch Sokołowskich o imieniu Stanisław. Pierwszą wzmianką z pewnością odnoszącą się do S-ego jest informacja o jego uczestnictwie w sejmiku w Radziejowie w r. 1623, kiedy to po raz pierwszy powierzono mu funkcję poselską na sejm. Dn. 10 IX 1624 został mianowany pisarzem ziemskim brzeskim kujawskim, zrezygnował z tego urzędu ok. 9 I 1627, przechodząc na surogatorstwo poznańskie. W t.r. posłował na sejm, tym razem z sejmiku średzkiego. Podczas obrad protestował przeciw zaaprobowaniu rozliczeń poborców i szafarzy woj. krakowskiego z poborów za l. 1623–6. Wraz z pozostałymi posłami wielkopolskimi opowiedział się za utrzymaniem wyroku Tryb. Kor., skazującego Samuela Bolestraszyckiego na więzienie i grzywnę za wydrukowanie w języku polskim książki kalwińskiego pisarza P. de Mouline’a pt. ,,Heraklit albo o próżności życia”. Taka postawa S-ego była spowodowana głównie przekonaniem o nienaruszalności dekretów trybunalskich oraz obawą przed ich uchyleniem, co mogłoby stworzyć precedens na przyszłość. Sejm ten powierzył mu funkcję komisarza do rozsądzenia konfliktów na granicy ze Śląskiem. Z sejmiku średzkiego posłował następnie na sejm nadzwycz. 1628 r. Dn. 1 VIII t.r. marszałkował na sejmiku relacyjnym radziejowskim. Na sejmiku średzkim z 12 XII t.r. szlachta prosiła go, aby powstrzymał, bezprawną zdaniem obradujących, działalność Jana Wolskiego, superintendenta ceł kor. w komorze celnej poznańskiej. Z sejmiku tego posłował na sejm zwycz. 1629 r., z którego deputowano go do Tryb. Skarbowego w Radomiu. W listopadzie t.r. posłował z woj. łęczyckiego na sejm nadzwycz. Dn. 19 II 1632 był marsz. sejmiku przedsejmowego w Środzie i został na nim obrany posłem na sejm nadzwycz. t.r. Odtąd na stałe związał się z sejmikiem średzkim.
Podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta III Wazy S. uczestniczył w sejmie elekcyjnym. Zakwestionował wówczas postulat, by marszałek sejmu składał przysięgę, argumentując, że «tego lauda publico nie dołożono». Akt elekcji podpisał z woj. poznańskim. Nieobecny na sejmie koronacyjnym w r. 1633 został na nim wybrany ponownie do komisji granicznej ze Śląskiem i Brandenburgią. W kolejnych latach posłował na sejmy: w r. 1634, na oba w r. 1635, na zwycz. w r. 1637 oraz w l. 1639 i 1641. Po sejmie zwycz. w r. 1635, na sejmiku z 30 IV, protestował przeciwko niektórym konstytucjom, m.in. o poparciu wojny ze Szwecją. Na sejmie nadzwycz. w t.r. rywalizował z podkomorzym zakroczymskim Mikołajem Łopackim o laskę marszałkowską; 21 XI przegrał głosowanie stosunkiem głosów 42 do 26. W r. 1636 (25 I) po raz trzeci pełnił funkcję marsz. sejmiku, w tym drugi raz średzkiego. Na pierwszym sejmie w r. 1637 należał do najbardziej aktywnych posłów, m.in. sprzeciwił się 26 I prolongacie obrad i groził przez kilka dni ich zerwaniem, równocześnie ostro skrytykował posłów lit. za opóźnianie prac sejmu sprawami partykularnymi. Wysunął także egzorbitancje dotyczące m.in. ekonomii królewskich. W sejmie nadzwycz. t.r. wprawdzie nie uczestniczył, ale po raz kolejny wybrano go do komisji granicznej ze Śląskiem i Brandenburgią. Na sejmie w r. 1639 nie zabierał głosu. Większym zaangażowaniem wykazał się na sejmie w r. 1641, kiedy to 17 IX wybrano go do specjalnej komisji poselsko-senatorskiej, rozpatrującej postulaty szlachty prawosławnej. Z powodu nieustępliwości strony katolickiej, a najpewniej i samego S-ego, większość postulatów prawosławnych odłożono do następnego sejmu.
Duża aktywność S-ego na sejmach tego okresu – posłował 12 razy, nie licząc elekcji w r. 1632 – zapewniła mu mocną pozycję w elicie politycznej Wielkopolski. W izbie poselskiej reprezentował stanowisko zbliżone do poglądów dominującego na sejmiku średzkim woj. poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego. Poprzez urząd surogatora był związany z kolejnymi starostami generalnymi Wielkopolski. Po r. 1641 aktywność polityczna S-ego wyraźnie osłabła. Przed lutym 1643 zrezygnował z surogacji poznańskiej, w tym czasie występował już bowiem na tym urzędzie Władysław Szołdrski. T.r. objął S. kaszt. bydgoską; na urzędzie tym jest potwierdzony w źródłach 31 VIII. Wpływ na jego awans miał brat Aleksander, bp kijowski, ceniony przez Władysława IV i powszechnie uważany za regalistę. S. nie należał jednak do senatorów aktywnych. Sejm 1646 r. wybrał go na jednego z rezydentów na 2. półr. 1648, ale obowiązku tego zapewne nie dopełnił. Ani razu nie wotował, nie uczestniczył też w radach senatu.
Pod koniec życia S. zaangażował się w ciągnący się przez lata ostry konflikt między władzami Torunia i zakonem bernardynów z jednej strony, a usiłującymi osiedlić się w tym mieście reformatami z drugiej. Idąc za radą ks. Ignacego Mierczyńskiego, prezydenta i definitora reformatów, S. podjął w kwietniu 1643 działania zmierzające do sprowadzenia zakonników do podtoruńskiego Podgórza (wchodzącego w skład dzierżawionego przez niego star. dybowskiego). Dn. 17 XII t.r. uzyskał zgodę komisarza zakonu Franciszka z Aquili na fundację obejmującą kościół p. wezw. św. Piotra i Pawła oraz klasztor. Dn. 20 V 1644 jego fundację zatwierdził Władysław IV, a 21 VI t.r. bp kujawski Mikołaj Wojciech Gniewosz. Aktu introdukcji zakonników na nowe miejsce dokonano z udziałem S-ego 3 X t.r. Sam nie dożył jednak końca budowy zakończonej dopiero w l. 1659–61.
S. należał do bogatej szlachty. W r. 1625 zapisał 5 tys. złp. Jarosławowi Sokołowskiemu z Warzymowa. W r. 1626 kupił od star. radziejowskiego Jana Sokołowskiego wsie: Piotrkowo i Podlesie oraz folwark Piotrkówko w pow. poznańskim za 20 tys. złp. W r. 1632 nabył od Jana Lubienieckiego za 6 tys. złp. część wsi Korzecznik w pow. przedeckim. Dwa lata później kupił od podczaszego kaliskiego Wojciecha Głembockiego za 2 400 złp. część wsi Ochle w pow. konińskim, a w r. 1636 za 4 tys. złp. Ciepliny w pow. przedeckim od Jana Cieplińskiego. Był ponadto właścicielem Modzerowa (Modzerzowa) także w pow. przedeckim. W r. 1641 występował przeciwko Krzysztofowi i Teresie Grudzińskim, którzy zbrojnie zajęli dobra po zmarłym star. rogozińskim Pawle Sokołowskim. W r. 1648 procesował się z Mikołajem Niedrowskim o rachunki z dóbr opactwa trzemeszeńskiego za okres, gdy administrował nim jego brat – Aleksander. Oprócz dóbr prywatnych duże dochody przynosiło S-emu niegrodowe star. dybowskie wraz z komorą celną, scedowane w r. 1635 przez Marcina Padniewskiego. Dzierżawa ta składała się z miasteczka Podgórza (dziś dzielnica Torunia), zamku oraz 8 wsi i 9 młynów. W samym Toruniu posiadał młyn zw. Lubicz. Miał ponadto dwie wsie w woj. płockim oraz wójtostwo, sołectwo i młyn w star. przedeckim (E. Opaliński).
Ostatnia wiadomość o S-m pochodzi z 9 VII 1648. Oblatował wówczas w grodzie w Przedczu zawarty z córką Anną Renatą i jej mężem Stanisławem Konstantym Zapolskim, kontrakt, w którym odstępował im za konsensem królewskim, star. dybowskie. Zmarł przed 27 I 1649, wówczas to bowiem na sejmie koronacyjnym Jana Kazimierza obsadzono wakującą kaszt. bydgoską.
S. był żonaty (ślub między r. 1619 a 1622) z Elżbietą z Szołdrskich (zm. po 1651), wdową po Janie Bielickim. Miał z nią dwie córki: Annę Renatę, wydaną przed r. 1648 za S. K. Zapolskiego, a następnie w r. 1654 za kaszt. inowłodzkiego Władysława Wierzbowskiego (późniejszego woj. brzeskiego kujawskiego), oraz Jadwigę, 1.v. (przed r. 1649) za miecznikiem brzeskim kujawskim Stanisławem Czosnowskim, 2. v. (od r. 1656) za wojewodzicem rawskim Melchiorem Grudzińskim. Obie córki jeszcze za życia ojca uposażyły kwotą 12 tys. złp. kolegium jezuickie w Kaliszu.
Portret S-ego w krużganku klasztoru podgórskiego z błędną datą śmierci (1644), w: Semrau A., Die Grabdenkmäler der ehemaligen Reformatenklosterkirche Sankt Peter und Paul in Podgórz, „Mitteilungen Coppernicus – Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn” H. 28: 1920 Nr 2 s. 32–3; – Estreicher; Boniecki VII 134; Niesiecki; Elektorowie; Urzędnicy, VI/2 nr 429; – Chłapowski K., Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, W. 1996; Dworzaczek W., Skład społeczny wielkopolskiej reprezentacji sejmowej w latach 1572–1655, „Roczn. Hist.” R. 23: 1957 s. 305; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1992; tenże, O tolerancję dla zdominowanych, W. 1986; Hołdys S., Praktyka parlamentarna za panowania Władysława IV Wazy, Wr. 1991 s. 166; Opaliński E., Elita władzy w województwach poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, P. 1981 s. 168; Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej, Wr. 1987 s. 131; Puciata-Pawłowska J., Poreformacki kościół św. Piotra i Pawła na Podgórzu pod Toruniem, w: Księga pamiątkowa 75-lecia Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Tor. 1952 s. 188–91; Seredyka J., Parlamentarzyści drugiej połowy panowania Zygmunta III Wazy, Opole 1989 s. 87; tenże, Posłowie Rzeczypospolitej na sejm ratyfikacyjny w 1629 roku, „Spraw. Opolskiego Tow. Przyj. Nauk”, Wydz. I Nauk Hist.-Społ., S. A, 1977–8 [1979] nr 15 s. 31; tenże, Sejm zawiedzionych nadziei, Opole 1981; Trawicka Z., Sejm z roku 1639, „Studia Hist.” R. 15: 1972 z. 4 s. 589; – Akta do dziej. Pol. na morzu; Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 2; Dzieje ziemi kujawskiej oraz akta do nich służące, Wyd. A. Pawiński, W. 1888 II; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641 –1653, Wr. 1957; Malinowski B., Facundia soluta in epitomen laudationis fundatorum Reformationis Seraphicae […] fixae…, Posnaniae 1762 s. 75 6; Radziwiłł, Pamiętnik, I (III błędna identyfikacja); Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1995; Vol. leg., III 550, 611, 804, 922, IV 95; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 6956 k. 46, Przedecz gr. recognitionum, nr 72 k. 54v.–55, 409v., 472v.–473, 483, Przedecz gr. nr 73 k. 43v., 414; AP w Gd.: rkp. 300. 29/115 k. 281v., 332; B. Czart.: rkp. 390 k. 284v. i n.; B. Jag.: rkp. 166 k. 325v.; B. Kórn.: rkp. 1317 k. 160; B. Narod.: BOZ rkp. 1173 k. 422v., 425, 455, 484; B. Ossol.: rkp. 14609/III k. 231–232; B. Uniw. Wrocł.: rkp. Steinwehr, Polonica Varia, t. II k. 347, 353v. i n., t. III k. 82v.; – Mater. Red. PSB: Kartoteka posłów sejmowych XVII w.; – Informacje Andrzeja Kamieńskiego z P.
Marcin Sokalski