Przeciszewski Adolf (1803–1869), działacz społeczny i gospodarczy na Żmudzi. Ur. 17 VI w Płuszczach koło Kroż (pow. rosieński), był synem Joachima, pułkownika wojsk polskich, i Anny z domu Szwykowskiej (Szwejkowskiej).

P. uczęszczał do sławnej szkoły kroskiej, którą celująco ukończył w r. 1823. Z tego okresu pochodzi jego rozprawka pt. Monit o założeniu kollegium, szkoły i kościoła dla Jezuitów w Krożach przez J. K. Chodkiewicza (1822). Studiował na Uniw. Wil., gdzie otrzymał 6 VII 1826 stopień kandydata filozofii. Dn. 3 XII 1828 wstąpił do kancelarii Komisji Likwidacyjnej, mającej uporządkować finanse Wilna. Po zakończeniu pracy w r. n. wrócił na wieś do dóbr Płuszcze. Brak wiadomości o udziale P-ego w tajnych organizacjach młodzieżowych w Krożach na Żmudzi i na Uniw. Wil. Natomiast wiadomo, że jeden z jego krewnych Kajetan (zob.), był związany z filaretami. W powstaniu 1830–31 P. rzekomo należał do rządu powstańczego pow. szawelskiego, brak jednak bliższych danych o jego działalności. Szlachta rosieńska wybierała P-ego trzykrotnie na swego marszałka: 15 II 1837, 20 II 1840 i 31 I 1864 (do maja 1866). W r. 1857 był delegatem na zjazd szlachty w Kownie w sprawie zniesienia poddaństwa. Po rezygnacji Józefa Białłozora ze stanowiska dozorcy honorowego szkół pow. rosieńskiego został jego następcą (nominacja z 20 V 1840).

Od 11 V 1856 P. był członkiem honorowym Wileńskiej Komisji Archeologicznej. Bardziej znana była jego aktywność w zakresie unowocześnienia rolnictwa i przemysłu rolnego. Należał w tej dziedzinie do pionierów «zaprowadzenia rękodzieł krajowych». Po zakupieniu w r. 1836 resztek gmachu kolegium jezuitów w Krożach założył tam po kilku latach tkalnię płótna, mającą kłopoty ze zbytem, bielarnię w Powerpianach w pow. rosieńskim (o ich powstaniu powiadomił, wydając po polsku i po rosyjsku Ogłoszenie o tkalni nowozałożonej w miasteczku Krożach i o blechu w majątku Powerpianach, [b. m. w. 1847]), istniejącą ponad 20 lat i przynoszącą roczną produkcję wartości 1 871 rb (ok. r. 1860). Ok. r. 1850 założył rafinerię cukru w Powerpianach, która szybko upadła z powodu zbyt surowego klimatu dla uprawy buraków. W sumie jego inwestycje miały znaczenie lokalne (zatrudniały 10–12 osób, głównie chłopów z jego dóbr) i były na ogół krótkotrwałe. P. miał także znaną stadninę koni w Płuszczach, sławną m. in. ze zwycięstw na wyścigach w Wilnie. Należał do najbogatszych właścicieli ziemskich w pow. rosieńskim (m. in. Płuszcze, Cytowiany, Powerpiany), gdzie miał ponad 2 500 dusz chłopskich (męskich) oraz w pow. szawelskim (Żelwy, Dobikinie) i telszewskim (Żorany). Część tych dóbr otrzymał w posagu żony. Zmarł 27 VII 1869 w Warszawie, pochowano go w Krożach.

Żonaty z Elwirą z Grużewskich, której pierwszym mężem był Antoni Burba, sędzia szawelski, miał P. dwoje dzieci: Adolfa (1832–1888), marszałka rosieńskiego, i Adolfinę, żonę Kletego Burby.

Lietuvių Enc., XXIV 204 (Pšeciševskis A.); Słown. Geogr., VIII (Płuszcze); Uruski; Żychliński, XXIV 66; – Afanas’ev D., Kovenskaja gubernija, Pet. 1801 s. 469–70; Buszyński I., Kroże, Ich przeszłość i stan obecny, Wil. 1872 s. 35, 53–4, 57; tenże, Opisanie historyczno-statystyczne pow. rossieńskiego gub. kowieńskiej, Wil. 1874 s. 22, 24–5,104, 235; Janulaitis A., Juodieji Broliai Kražiuose (1823 m.), „Praeitis”, Kaunas T. 1: 1930 s. 214–303 (o P-m s. 234 i 243 – ta ostatnia o Antonim); Lebedys J., Simanas Stanevičius, Wil. 1955; Merkys V., Votčinnaja promyšlennost Litvy v 1795–1816 gg., w: Genezis kapitalizma v promyšlennosti i sel’skom chozjajstve, Moskva 1965 s. 255–87 (o P-m s. 266, 280); Sliesoriūnas, 1830–1831 metų sukilimas Lietuvoje, Wil. 1974 s. 139; – Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1913 I 58, 291; Wrotnowski F., Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w roku 1831, Lipsk 1875 s. 123; – „Kur. Codz.” 1869 nr 212; – B. Centr. Lit. Akad. Nauk w Wil.: Fond 37 (Plūsčios-Płuszcze, akta dotyczą syna P-ego i in.), Fond 165 (wspomniany Monit z r. 1822); B. Narod.: Teki Brensztejna, rkp. nr 10 641 k. 184 i 10 675 k. 168, 10 671 t. 1 k. 59–60, rkp. 8748 k. 67–68 (nekrolog Adolfa Przeciszewskiego, syna).

Grzegorz Błaszczyk