Przypkowski Aleksander h. Radwan (ok. 1595–1639), dyplomata i działacz kalwiński, dworzanin Krzysztofa Radziwiłła. Był synem Jana (zob.), podsędka zatorskiego, i Krystyny Oleśnickiej.
Dn. 16 VII 1616 P. zapisał się na uniwersytet w Marburgu, a w r. 1617 podjął studia w Bazylei. Po powrocie z zagranicy wstąpił na służbę do ks. Krzysztofa Radziwiłła, który już 2 XII 1620 wysłał go z listem do «pana Lichowskiego». Znajdował się w otoczeniu tegoż księcia na wyprawie inflanckiej przeciw Szwedom, a 11 VIII 1621 został przez niego wysłany w misji do Rygi do kaszt. wendeńskiego Gotarda Jana Tyzenhauza i do mieszczan, i on zapewne przywiózł od nich 17 VIII t. r. listy donoszące o niebezpieczeństwie szwedzkim zawisłym nad Rygą. W r. 1622 zarządzał dworem księżny Anny z Kiszków Radziwiłłowej i opiekował się dziesięcioletnim Januszem Radziwiłłem. Pozycja P-ego na dworze Radziwiłłów birżańskich uległa znacznemu wzmocnieniu, gdy siostrę jego Jadwigę poślubił przed r. 1625 zaufany współpracownik ks. Krzysztofa, Piotr Kochlewski (zob.). Na przełomie l. 1624 i 1625 został star. radziwiłłowskim księstwa słuckiego i czuwał w Słucku nad uczącym się tam w szkole J. Radziwiłłem oraz nadzorował prowadzone na rozkaz ks. Krzysztofa prace nad rozbudową fortyfikacji Słucka. W r. 1627 przebywał przy ojcu w ziemi zatorsko-oświęcimskiej, a następnie objął zarząd dóbr i miasta Kiejdany, w których w r. 1628 prowadził przebudowę starego zboru murowanego na znacznie większy, «sklepisty» na obu poziomach górnym i dolnym, i z «wieżą ozdobną». W t. r. wziął udział w synodzie kalwińskim prowincji lit. w Wilnie.
W czerwcu 1628 towarzyszył P. księżnie Annie Radziwiłłowej w jej podróżny na Białoruś i do Smoleńska, a jesienią t. r. wyruszył z ks. Januszem, jako główny ochmistrz jego dworu i opiekun, w podróż zagraniczną, zabierając z sobą młodszego brata Piotra. Piotr został następnie odwołany, ponieważ rodzice uznali go za niezdolnego do nauki; na jego miejsce P. sprowadził innego swego brata – Mikołaja. Dn. 19 IX t. r. był P. w Zabłudowie, następnie w Starej Wsi na Podlasiu połączył się z orszakiem księżny saskiej Elżbiety Zofii powracającej z Litwy do Niemiec. P. był z nią 24 IX 1628 w Radzyminie pod Warszawą, a 15 X t. r. w Berlinie, skąd wyruszył przed 17 XII tylko z J. Radziwiłłem do księstwa zachodniopomorskiego, aby pokazać mu obozy wojska cesarskiego i twierdzę Stralsund. Z Berlina P. wyruszył z ks. Januszem do Lipska, gdzie 1 I 1629 immatrykulował się na uniwersytecie; następnie towarzyszył Radziwiłłowi w wizytach u książąt niemieckich, przeważnie «na jelenich łowach», najpierw jesienią 1628, a później na przełomie sierpnia i września oraz w listopadzie i grudniu 1629. Był także w marcu 1630 w Dreźnie u elektora saskiego Jana Jerzego. Już 12 X 1629 organizował P. przeniesienie się księcia na inny uniwersytet, głównie ze względu na wielką drożyznę w Lipsku. Pożegnawszy Lipsk udał się w grudniu 1630 przez Norymbergę na zachód; odwiedził Luizę Juliannę Orańską, wdowę po Fryderyku IV, elektorze palatynie Renu, gdyż K. Radziwiłł polecił P-emu wybadanie możliwości ożenienia Janusza z jej czternastoletnią wnuczką Anną Sybillą, córką palatyna Dwu Mostów Jana II.
Celem podróży była Holandia, lecz P., zaskoczony niezwykle wczesną zimą, zatrzymał się 22 XII 1630 w Altdorfie. Dn. 20 I 1631 immatrykulował się z ks. Januszem (jako jego «aulae mareschallus») na tamtejszym uniwersytecie. K. Radziwiłł w liście pisanym 22 I 1631 w Zabłudowie ostro potępił samowolę P-ego i nakazał mu powtórnie wyruszyć do holenderskiej Lejdy. P. odwiedził jeszcze ze swym wychowankiem 10 III 1631 pobliską Norymbergę, gdzie wpisał się do albumu Krzysztofa Agricoli. Do metryki uniwersytetu w Lejdzie wpisał się 14 IV 1631 jako «aulae magister» ks. Janusza, przed prefektem dworu Wojciechem Dębowskim, wspólnie ze swym młodszym bratem – Mikołajem. Już 9 VI t. r. przybył z księciem do obozu wojska holenderskiego pod Heusden; po roku studiów w Lejdzie towarzyszył mu w początkach czerwca 1632 w wyprawie do obozu pod Nimwegen, a 29 VI t. r. był już znów w Lejdzie. W czasie pobytu za granicą posyłał regularnie K. Radziwiłłowi dokładne sprawozdania o wydarzeniach wojennych i dyplomatycznych w Europie Zachodniej.
Na wiadomość o bezkrólewiu w Polsce, bez wątpienia na polecenie K. Radziwiłła, powrócił bez J. Radziwiłła do kraju i 8 XI 1632 podpisał w Warszawie elekcję króla Władysława IV. Nowo obrany król powierzył P-emu zawiezienie listów kredencjalnych J. Radziwiłłowi do Holandii, udzielając zarazem instrukcji, jak ma P. prowadzić poufne rozmowy z dworami i rządami w Holandii, Niderlandach hiszpańskich i w Anglii, które J. Radziwiłł miał oficjalnie zawiadomić o obiorze nowego króla Polski. P. w drodze powrotnej do Holandii 29 XI t. r. był już w Toruniu, skąd wyruszył dalej drogą lądową przez Szczecin, a do Lejdy przybył u schyłku grudnia 1632; prowadził potem poufne rozmowy dyplomatyczne w czasie wypełniania przez ks. Janusza jego misji w Hadze (1 I 1633), w Brukseli na dworze infantki Izabeli (na przełomie stycznia i lutego 1633) oraz w Londynie, dokąd przybyli w poniedziałek wieczorem 14 II 1633 i gdzie pozostawali jeszcze 18 II. W drodze powrotnej 4 III t. r. wystawił J. Radziwiłł P-emu już w Lejdzie, zgodnie z życzeniem króla i K. Radziwiłła, pełnomocnictwo do prowadzenia poufnych rozmów z przewodniczącym holenderskich Stanów Generalnych. Z Holandii udał się J. Radziwiłł, bez wątpienia z P-m, najpierw do Saumur we Francji (26 V 1633), a stąd do Paryża «dla sprawienia sobie ochędóstwa», a następnie znów do Holandii, gdzie P. przekazał wyniki swych rozmów nowemu posłowi królewskiemu Janowi Zawadzkiemu. J. Radziwiłł i P. w drodze powrotnej przybyli ok. 4 VIII 1633 do Hamburga, skąd przez Berlin dotarli do kraju. W t. r. synod prowincji lit. wyznaczył P-ego do udziału w naradzie nad ujednoliceniem liturgii w Polsce i na Litwie. W listopadzie t. r. byli już w obozie pod Smoleńskiem, skąd król wyprawił P-ego w tajną misję do elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma w związku z negocjacjami prowadzonymi z A. Wallensteinem, z elektorami saskim i brandenburskim, a także Francją i Szwecją.
Dn. 4 XII 1633 otrzymał P., wówczas już sekretarz królewski, w Warszawie listy uwierzytelniające wydane w związku z nowym, tym razem samodzielnym, poselstwem do Hagi i Londynu. Wg raportu z 15 I 1634 weneckiego sekretarza w Hadze F. Michiela w ostatnim tygodniu przybył tam P., pierwszy agent dyplomatyczny, którego Władysław IV wysłał jedynie w sprawie swego małżeństwa z palatynówną Elżbietą. Kanclerz kor. Jakub Zadzik skarżył się później królowi, że P. został wysłany do Anglii bez wiedzy senatu. P. przeprowadził długie konferencje z matką palatynówny Elżbietą Stuart, a 23 I t. r. wyruszył do Anglii do jej brata, króla Karola I, po decyzję w sprawie małżeństwa. Do Londynu przybył na kilka dni przed 9 II t. r. incognito i prowadził następnie w wielkim sekrecie pertraktacje z królem i jego ministrami. Rozmowy były tym trudniejsze, że P. zetknął się na ziemi angielskiej z Michaelem de Blon, agentem posła szwedzkiego w Holandii, który miał upoważnienie do prowadzenia rokowań o małżeństwo młodego księcia palatyna Renu, brata Elżbiety, z ośmioletnią królową szwedzką Krystyną. Rozmowy te zakończyły się sukcesem. Już 12 I t. r. poseł wenecki w Londynie Anzolo Correr donosił, że zawierane jest właśnie porozumienie polsko-angielskie, przewidujące pomoc floty i żołnierzy angielskich w celu zabezpieczenia Bałtyku przed szwedzkimi restrykcjami. Obietnice podobne złożył Karol I w listownej odpowiedzi na list Władysława IV i w dodatkowej instrukcji dla posła angielskiego w Polsce sir George’a Douglasa, które P. zaraz po 19 III t. r. przywiózł do Warszawy. Dn. 1 II 1634 P. opuścił Londyn, udając się do Hagi. Przed odjazdem w prywatnych rozmowach zapowiedział swój szybki powrót z pożądanymi i miłymi nowinami o zgodzie sejmu polskiego na to małżeństwo, z czego wnioskowano, że odpowiedź Karola I była pozytywna. Wkrótce jednak rozeszły się pogłoski o toskańskim małżeństwie Władysława IV, które zdawała się potwierdzać wiadomość tegoż posła z 16 III t. r. o tym, że P. w drodze powrotnej przejechał przez Hagę, nie widząc się z księżną Elżbietą Stuart.
Dn. 24 II 1635 J. Radziwiłł wysłał P-ego z Warszawy z sejmu do swego ojca ze sprawozdaniem z przebiegu obrad, a około 7 VI 1635 król Władysław IV «sam privatim informował» P-ego, co ma przekazać K. Radziwiłłowi w związku z jego udziałem w komisji prowadzącej rokowania ze Szwedami.
W listopadzie 1635 P. otrzymał urząd cześnika oszmiańskiego, wiązało się to z jego małżeństwem z przedstawicielką rodziny osiadłej w pow. oszmiańskim, z Katarzyną z Wilczków, wdową po Jerzym Szorcu, marszałku oszmiańskim. Osiadł wówczas w Lebiedziewie, zapewne zastawionym mu przez K. Radziwiłła. Po oddaniu przez króla Władysława IV w r. 1635 administracji ekonomii mohylewskiej K. Radziwiłłowi został w niej jego namiestnikiem i już w sierpniu 1636 tłumił bunt mieszczan w Czausach pod Mohylewem i odebrał im «przywilej» na prawo magdeburskie. Synod prowincji lit. wyznaczył go w t. r. na wizytatora u superintendentów wileńskiego i ruskiego. Dn. 7 IV 1639 podpisał w Wilnie jako świadek dekret mediatorski Władysława IV wydany w sporze między K. Radziwiłłem a miastem Mohylewem. Zmarł 1 VIII 1639 w ojczystych Przypkowicach.
Żona P-ego dzięki pomocy K. Radziwiłła, a także marszałka oszmiańskiego Jana Zenowicza i brata swego Jana Anzelma Wilczka sprowadziła ciało jego do Wilna. Pogrzeb P-ego 25 II 1640 w Wilnie zakłóciły głośne awantury. Akademicy na czele tłumu napadli na kondukt jako na kalwiński, a J. Radziwiłł kazał swej piechocie strzelać do tłumu, nie oszczędzając nawet terenu klasztoru dominikańskiego.
Wdowa po P-m dzierżawiła od kalwińskiej jednoty lit. kamienicę konstantynowską w Wilnie, żyła jeszcze w r. 1649, a w r. 1650 synod polecił dochodzić legatu zapisanego przez nią zborowi w testamencie. Dzieci P. nie pozostawił.
Elektorowie, s. 180; – Budka W., Przypkowscy i rola ich w ruchu reformacyjnym, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926; Chmaj L., Samuel Przypkowski na tle prądów religijnych XVII wieku, Kr. 1927; Dürr Durski J., Daniel Naborowski, Ł. 1966; Fedorowicz J.K., England’s Baltic trade in the early seventeeth century. A Study in Anglo-Polish commercial diplomacy, Cambridge 1980 s. 225–6, 228; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I 192; Jasnowski J., England and Poland in the XVIth and XVIIth Centuries (Political relations), London 1948 s. 44–5, 47; Kot S., Geneza i tło historyczne Biblii litewskiej Chylińskiego, w: Biblia litewska Chylińskiego, P. 1958 I s. XV; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil.–Witebsk 1859 s. 21–32, 232–6, 239–41; Kunstmann H., Fürst Janusz (II) Radziwiłł an der Nürnberger Univertität Altdorf, w: Slavischen Studien zum VII Internationalen Slavisten Kongress in Warschau 1973, München 1973; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego na Litwie, P. 1842–3 I 211–14: Seredyka J., Dzieje zatargu i ugody o kościół kiejdański w XVI–XVII w., „Odr. i Reform. w Pol.” T. 21: 1976 s. 102, 107–8; Szelągowski A., Rozkład Rzeszy a Polska, Kr. 1907 s. 68, 197; Wisner H., Lata szkolne Janusza Radziwiłła, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 14: 1969 s. 183–94 (P. błędnie nazwany arianinem); Zwolski B., Sprawa zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w latach 1639–1641, Wil. 1936; – Akta sejmikowe woj. krak., II 242; Album studiosorum Academiae Lugduno-Batavae 1575–1875, Haga 1875 col. 234; Belaruski Archiv, Mensk 1927 I (XVI–XVII st.), 150 nr 95; Calendar of State Papers and Manuscripts relating to English Affairs existing in the archives and collections of Venice and in others libraries of Northern Italy, Ed. by Allen B. Hinds, M. A., London 1921 XXIII (1632–1636) s. 58 nr 93, s, 76–7 nr 116, s. 323 nr 416, s. 323–4 nr 416, s. 332 nr 424, s. 334 nr 426, s. 336 nr 427, s. 342 nr 435, s. 346–7 nr 440; Instrukcja Krzysztofa II Radziwiłła dla syna Janusza, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 16: 1971 s. 171–84; Die jüngere Matrikel der Universität Leipzig 1599–1809 als Personen und Ortsregister bearbeitet, Hrsg. v. G. Erler, Leipzig 1909 I 348; Die Matrikel der Universität Altdorf, Hrsg. von. E. v. Steinmeyer, Würzburg 1912 I 217; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II księga 63 k. 31, Dz. IV księga 1b k. 53–53v., Dz. IV kop. 179 nr 92, 100, Dz. IVa księga la k. 254v., Dz. V teka 291 nr 12597 (oryginalne listy P-ego), nr 12598 teka 430 nr 17397, BOZ rkp. 803 k. 238, 308a, 315, 346, 497, 610, 638, Summariusz Metryki Lit. t. VIII k. 125 v. (Ks. Metryki Lit. 111 k. 44), Libri Legationum 32 k. 721; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Biec., t. 458 s. 937 (opiekun córek Jana Potockiego); B. Czart.: rkp. 365 s. 5–24; B. Jag.: rkp. akc. 45/83; B. Uniw. Warsz.: Kartoteka synodaliów.
Tadeusz Wasilewski