Aqua Andrzej dell’ (ur. 1584), szlachcic wenecki. Przybył do Polski przed r. 1608 i pracował jako inżynier na dworze Sieniawskiego, podczaszego kor., Wasyla Konstantego Ostrogskiego, woj. kijowskiego Tomasza Zamoyskiego, w służbie królewskiej, wreszcie u Dominika Władysława Zasławskiego. Otrzymał indygenat w r. 1635. Podróżował wiele i w ciągu 38 lat kształcił się w artylerji i fortyfikacji. Około r. 1618 zaczął uczyć się języka polskiego, który tak dobrze opanował, że mógł poprawnie pisać po polsku. Jako inżynier J. Kr. M. był kierownikiem szkoły puszkarskiej, założonej przez Zygmunta III w r. 1622, i podał projekt utworzenia akademji rycerskiej dla nauki artylerji i fortyfikacji. Dzieje obu tych instytucyj nie są bliżej znane, jednakże istnieją wzmianki, świadczące o działalności nauczycielskiej dell’Aquy, Józef Naronowicz-Naroński w swem »Budownictwie wojennem i pałacowem« z r. 1659 wymienia Marcina dell’A. jako jednego z mistrzów, którzy kształcili go w naukach matematycznych. Imię podał mylnie, albowiem wiadomość ta dotyczy Andrzeja. Będąc jeszcze w służbie u Zamoyskiego, opracował dell’A. w języku włoskim i polskim statut szkoły i zgromadzenia puszkarzy pt.: Della congregazione et scola di bombardieri regii etc, wyd. w r. 1622 i O zgromadzeniu i szkole puszkarskiej Króla Jego Mości itd., wyd. w r. 1623; obydwie broszury drukowane u Szymona Niziołkowicza w Zamościu. Podaje w nich przepisy, według których mają się rządzić puszkarze, zebrani w bractwie pod wezwaniem św. Barbary, uprawnienia władz, a mianowicie inżyniera i cejgwarta, mianowanych przez króla, oraz cejgmistrza, trzech jego kolegów i pisarza, wybranych przez puszkarzy; omawia naukę teorji i rysunku, oraz ćwiczenia w strzelaniu z muszkietu i działa. Pozostawił w rękopisie obszerne dzieło pt. Praxis ręczna o działach w dwóch egzemplarzach, niewiele różniących się co do treści. Rękopis wcześniejszy, przechowywany w Bibl. Krasińskich, został wykończony w r. 1635 i jest poświęcony Tomaszowi Zamoyskiemu, wówczas podkanclerzemu kor., drugi, z dedykacją Dominikowi Władysławowi Zasławskiemu, znajdujący się w zbiorach ks. Czartoryskich w Krakowie, jest o rok późniejszy i nieco lepiej opracowany. Obydwie prace są podzielone na 4 księgi, a te na traktaty i rozdziały. Oprócz szczegółów, ściśle do nauki artylerji należących, podaje w nich autor nieco wiadomości z zakresu fortyfikacji, jak o podkopywaniu się, budowaniu mostów, zdobywaniu i obronie fortec, a także luźniej z właściwym tematem związanych, np. o fortelach wojennych lub urządzaniu widowisk świetlnych. Przy końcu powtarza statut zgromadzenia i szkoły puszkarskiej, oraz podaje dyskurs hetmana z autorem. W tekście mieszczą się liczne ilustracje, wykonane piórkiem, a wśród nich portret autora i jego herb. Całość daje dobre wyobrażenie o ówczesnym poziomie wiedzy artyleryjskiej w Polsce.

Boniecki, Herbarz polski; Ciampi Seb., Bibliografia critica, Firenze 1834, I 1; Estr.; Górski Konst., Historja artylerji polskiej, W. 1902, s. 99–105; Rkp. Bibl. ks. Czartoryskich, nr 1815; Rkp. Bibl. ord. Krasińskich, nr 273 (3387); Naronowicz-Naroński Józ., Budownictwo wojenne i pałacowe, r. 1659 (rkp. Arch. Akt Dawnych w Warszawie).    

Antoni Hniłko