Prochaska Antoni (1852–1930), historyk i archiwista. Ur. 13 V we wsi Zaleszczyki Małe w pow. buczackim, był najstarszym synem Antoniego, leśniczego, i Agnieszki z Soleckich.
W l. 1863–6 P. uczęszczał do gimnazjum w Buczaczu, a później (1866–71) do Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, gdzie zdał maturę. Głęboko religijny, ulegając namowom wuja ks. Łukasza Soleckiego (późniejszego bpa przemyskiego) P. wstąpił do Seminarium Duchownego w Przemyślu, lecz wnet je porzucił i zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniw. Lwow., gdzie poświęcił się historii w seminarium Ksawerego Liskego (1871–3). Studia w zakresie historii powszechnej i nauk pomocniczych historii kontynuował w l. 1873–4 w Wiedniu u M. Büdingera i O. Lorenza. Powróciwszy do Lwowa, uzyskał tam doktorat filozofii (1874) na podstawie dysertacji Polska a Czechy w czasach husyckich (późniejsza wersja drukowana pt. Polska a Czechy w czasach husyckich aż do odwołania Korybuta z Czech. Studium z historii polsko-czeskiej, „Rozpr. AU. Wydz. Hist.-Filoz.”, Kr. 1877–8 VII–VIII). W r. 1875 otrzymał stypendium zagraniczne z fundacji Leona Sapiehy i zamierzając zbadać czasy Jagiełły i Witolda, odbył poszukiwania w archiwum zakonu krzyżackiego w Królewcu, gdzie poznał bliżej historyka i wydawcę źródeł R. Philippiego. Później (1877–8) uzupełnił je penetracją ksiąg Metryki Kor. i Lit. w Moskwie (Archiwum Królestwa Polskiego w Moskwie, „Ateneum” R. 13: 1888 t. 3) oraz zbiorów Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu. Tam nawiązał osobiste kontakty naukowe i związki przyjaźni z historykiem E. Kunikiem i językoznawcą F. Koršem, a dzięki senatorom Karolowi Hubemu i Konstantemu Małkowskiemu poznał Włodzimierza Spasowicza i historyka-archiwistę Stanisława Ptaszyckiego, z którym się zaprzyjaźnił. W drodze powrotnej zatrzymał się w Sławucie i zbadał archiwum rodzinne Romana Sanguszki (Archiwum Sławuckie, „Ateneum” R. 12: 1887 t. 4). Jeszcze będąc w Petersburgu, ubiegał się o posadę i uzyskał ją w nowo utworzonym pod kierunkiem K. Liskego Krajowym Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie; nominację na adiunkta prowizorycznego otrzymał 18 VI 1878, a stanowisko to objął (po powrocie z Petersburga) 13 X t. r. W r. n. został adiunktem etatowym Archiwum. Z instytucją tą związał się P. trwale na całe życie, przechodząc w niej dalsze szczeble hierarchii służbowej; od 1 X 1919 był starszym archiwistą (ówczesnego, po reorganizacji, Archiwum Ziemskiego we Lwowie), a od r. 1920 jego kustoszem; dn. 1 VII 1929 przeszedł na własną prośbę w stan spoczynku.
P. był uczonym koncentrującym się na pracy archiwalnej, prowadzonej w jednym miejscu; z rzadka jedynie (i to najczęściej w czasie urlopów) odbywał podróże naukowe, jak np. w r. 1891 do Krasiczyna (Archiwum domu Sapiehów, t. 1: Listy z lat 1575–1606, Lw. 1892), Wiednia (1909–10, gdzie zaprzyjaźnił się z badaczem polskich pamiątek Aleksandrem Hajdeckim), Krakowa i Warszawy (1924). Działalność naukowa P-i, rozwijana najbujniej w okresie 1890–1914, przejawiała się w różnorakich formach: od drobnych, precyzyjnych, nadzwyczaj gruntownie źródłowo udokumentowanych studiów analitycznych, poprzez monografie szerszych problemów (także ujmowane na rozległym tle dziejowym biografie) i syntezy, aż po wielkie edycje źródeł; wszystko to zaś dotyczyło obszernego zakresu chronologicznego od XIII po XVIII w. Tematykę badawczą wyznaczyły mu w dużej mierze zarówno istniejące w czasach jego młodości tendencje ówczesnej historiografii (np. zainteresowania związane z obchodami jubileuszowymi Unii z Litwą), jak i zawodowa praca archiwalna. Żarliwie wyznawany (także publicznie) katolicyzm zaciążył nad oceną przez P-ę badanych zjawisk i procesów, zwłaszcza husytyzmu czeskiego i jego wpływów w Polsce, które przedstawiał uznając postawy i działania antyklerykalne za przejawy herezji (np. w ocenie konfederacji Spytka Melsztyńskiego). Skłonność do konfesjonalnej oceny przeszłości spotykała się niejednokrotnie z krytyką, m. in. Anatola Lewickiego (1897), Mariana Goyskiego (1908).
Dorobek twórczy P-i obejmował przede wszystkim wyniki badań nad czasami Władysława Jagiełły i Witolda. Otwierał je młodzieńczy artykuł poświęcony niedoszłej koronacji Witolda pt. Zjazd monarchów w Łucku w r. 1429 („Przew. Nauk. i Liter.” R. 21: 1874 t. 1–2), po którym przyszedł cykl analitycznych rozpraw i artykułów oświetlających poszczególne problemy historii panowania pierwszego Jagiellona. Towarzyszyła tym badaniom praca nad krytyczną edycją źródeł („Codex epistolaris Vitoldi magni ducis Lithuaniae 1376–1430” ogłoszony w t. 6 serii Mon. M. Aevi, Kr. 1882), a ich ukoronowanie stanowiły dwie syntezy: Król Władysław Jagiełło (Kr. 1908 I–II) i Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy (Wil. 1914). P. wrócił do tej tematyki u schyłku życia: Znaczenie niedoszłej koronacji Witolda („Ateneum Wil.” T. 1: 1923), Z dziejów unii Jagiellońskiej (tamże T. 4: 1927). Zainteresowania te rozciągnął P. na czasy panowania Kazimierza Jagiellończyka: Warmia w czasie trzynastoletniej wojny z Zakonem Niemieckim, („Kwart. Hist.” R. 12: 1898), Charakterystyka Kazimierza Jagiellończyka („Przew. Nauk. i Liter.” R. 32: 1904), Stosunki Inflant do Litwy w XV w. („Litwa i Ruś” R. 2: 1913 t. 6–12). P. wgłębił się też w badania przeszłości pogańskiej Litwy, dając z czasem pierwszą syntezę w języku polskim (Od Mendoga do Jagiełły, tamże R. 1: 1912 t. 1–4).
Drugim równoległym nurtem badań P-i były dawniejsze dzieje Rusi Czerwonej i Ziemi Czerwieńskiej, które zapoczątkowane Materiałami archiwalnymi wyjętymi głównie z Metryki litewskiej od 1348 do 1607 (Lw. 1890), poprzez artykuły publikowane na ten temat głównie w „Przewodniku Naukowym i Literackim” oraz „Kwartalniku Historycznym” (1892–1900, tu także rozprawy napisane z okazji 300–lecia Unii brzeskiej w 1896 r.), znalazły szersze ujęcie w studiach Podole lennem Korony (1352–1430) („Rozpr. AU, Wydz. Hist.-Filoz.”, Kr. 1895 XXXII i odb.) oraz Lenna i maństwa na Rusi i Podolu (tamże, Kr. 1901 XLII i odb.), a najszersze oświetlenie w jego archiwalnej działalności zawodowej i edytorskiej.
Po śmierci K. Liskiego w r. 1891 Wydział Krajowy powierzył P-ce redakcję „Aktów grodzkich i ziemskich z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie”, wydawanych staraniem i poparciem finansowym Wydziału Krajowego, a później Tow. Naukowego we Lwowie. W ciągu wielu lat P. całkowicie bezinteresownie przygotowywał do druku i wydał dziewięć dalszych tomów „Aktów”, oddając przewidywane na ten cel honorarium na potrzeby tego wydawnictwa. Pierwsze z wydanych przez P-ę tomów „Aktów” (Lw. 1894–1906 t. XVI–XIX) objęły zapiski sądowe sanockie, przemyskie, lwowskie, a także halickie, bełskie, buskie, i lubaczowskie ze schyłku średniowiecza (1440–1506) i stanowiły kontynuację tomów wcześniejszych. Natomiast w l. n. przystąpił P. do ogłaszania tomów (Lw. 1909–31 t. XX–XXIV) obejmujących lauda sejmikowe woj. ruskiego i bełskiego z l. 1572–1772 (ostatni z tomów ukazał się już po jego śmierci). Publikacja „Aktów” w ciągu trzydziestu lat sprawiła, że P. stał się (obok Adolfa Pawińskiego) znawcą rządów sejmikowych, ogłaszał też liczne drobne monografie i szkice z tego zakresu, jak również zajął się analizą zjazdów szlacheckich z końca XIV i pocz. XV w. w obszernym studium pt. Geneza i rozwój parlamentaryzmu za pierwszych Jagiellonów („Rozpr. AU, Wydz. Hist.-Filoz.”, Kr. 1899 XXXVIII). Z biegiem lat punkt jego zainteresowań przesunął się ku czasom nowożytnym (Hetman Stanisław Żółkiewski, W. 1927; ważna rec. Wandy Dobrowolskiej, „Kwart. Hist.” R. 44: 1930 t. 2, „Wiad. Hist.” s. 206–29 i odb. Lw. 1930). Interesował się też historią regionalną (Lwów a szlachta, Lw. 1919; Czyszki koło Lwowa, Lw. 1920; Historia miasta Stryja, Lw. 1926) oraz problematyką archiwoznawczą (Pierwotny układ akt ziemskich, „Archeion” T. 1: 1927–8 z. 1). Liczne przyczynki i recenzje zamieściły następujące pisma: „Przewodnik Naukowy i Literacki” (1874–1920), „Biblioteka Warszawska” (1878–1913), „Ateneum” (1879–87), „Kwartalnik Historyczny” (1887–1911), „Przegląd Polski” (1896–8), „Przegląd Powszechny” (1896–1921), „Przegląd Historyczny” (1906–8), „Kwartalnik Litewski” (1910–11), „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” (1910–12), „Miesięcznik Heraldyczny” (1910–14), „Ateneum Kapłańskie” (1910–17), „Litwa i Ruś” (1912–14), „Gazeta Lwowska” (1914–20).
Dorobek naukowy P-i, publikowany w wydawnictwach krakowskiej Akademii Umiejętności w l. 1877–1914, sprawił, że wcześnie wszedł w skład współpracowników Komisji Historycznej (23 X 1878), a następnie został wybrany na członka korespondenta Wydziału Historyczno-Filozoficznego AU (9 V 1893), by już znacznie później (10 VI 1927) uzyskać godność członka czynnego PAU tegoż Wydziału. P. należał też do grona (ukonstytuowanego 14 X 1886) pierwszego Wydziału Tow. Historycznego we Lwowie oraz Komitetu Redakcyjnego jego organu „Kwartalnika Historycznego”. W okresie pierwszego dziesięciolecia działalności Towarzystwa P. był (także jako prelegent) zaliczany do kilku najczynniejszych jego działaczy. W dn. 14 VI 1924 został obdarzony godnością członka honorowego Polskiego Tow. Historycznego. Prócz tego P. był członkiem honorowym Tow. Heraldycznego we Lwowie oraz Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie, od r. 1920 członkiem czynnym Tow. Naukowego we Lwowie, a także członkiem Tow. Starożytności w Moskwie i Litewskiego Tow. Naukowego w Wilnie. Większość dowodów uznania i wyróżnień spotkała go dopiero pod koniec pracowitego i sędziwego życia: godność doktora filozofii honoris causa Uniw. Lwow. otrzymał 2 IV 1921, w r. 1928 miasto Lwów przyznało mu ustanowioną wówczas nagrodę naukową im. Karola Szajnochy, a odchodzącego na emeryturę z Archiwum Ziemskiego odznaczono w r. 1929 Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. Otrzymana nagroda (w wysokości 7 500 zł) pozwoliła P-ce odbyć w r. 1928 podróż w celach zdrowotnych do Włoch, jednak wypadek samochodowy, któremu uległ w drodze powrotnej w Wiedniu, poważnie nadwerężył jego organizm. Częściowo sparaliżowany, P. przebywał w Zakładzie im. Bilińskich we Lwowie, gdzie zmarł 23 IX 1930, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.
P. był żonaty (przed r. 1921 owdowiał) i miał córkę, zamężną Kochanowską.
Estreicher w. XIX (dopełnienia); Korbut, IV (bibliogr.); Bibliografia Historii Polski 1815–1914, W. 1954 t. wstępny; Bibliografia naukoznawcza 1928–1931, „Nauka Pol.” T. 19: 1934 s. 535; Chmiel A., Zestawienie przedmiotów zawartych w 52 tomach „Ateneum” z lat 1876–1888, W. 1889; Estreicher K., Systematyczne zestawienie przedmiotów zawartych w Bibliotece Warszawskiej. Cz. 2: Za lat 16 [1875–90], W. 1891; Finkel, Bibliogr.; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900). Kompendium dokumentacyjne, W. 1968; Krček F., Bibliografia Dodatku Miesięcznego do „Gazety Lwowskiej” (1872–1873) i „Przewodnika Naukowego i Literackiego” (1873–1910), Lw. 1914; W. Enc. Powsz. (PWN), (błędna data urodzin i wyboru na członka AU); Indeks do Kwartalnika Historycznego (1887–1922), Lw. 1925; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Spis rzeczy Przeglądu Powszechnego 1896–1921, Kr. 1902–22; Katalog Archiwum Bibliotecznego Biblioteki Kórnickiej z czasów Zygmunta Celichowskiego 1869–1923, Wr. 1979; Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII–XX w., Wr. 1972; Katalog wydawnictw PAU 1873–1947, Kr. 1948 I; Medyński A., Ilustrowany przewodnik po cmentarzu Łyczakowskim, Lw. 1937; – Bruchnalski W., Antoni Prochaska, „Słowo Pol.” R. 26: 1921 nr 159 s. 5–6, nr 161 s. 5, nr 163 s. 3; Charewiczowa Ł., Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lw. 1938 (fot.); Finkel – Starzyński, Hist. Uniw. Lwow.; Jakubowski J., Prace archiwalne Prochaski nad dziejami Litwy, „Archeion” T. 8: 1930 s. IX–XIII; Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Lw. 1909 s. 325; Maleczyński K., Zajączkowski S., Działalność naukowa śp. Antoniego Prochaski, „Kwart. Hist.” R. 45: 1931 t. 1 s. 53–74 (fot.); Maternicki J., Historiografia polska XX wieku, cz. 1: Lata 1900–1918, Wr. 1982; Papée F., Barwiński E., Modelski T. E., Polskie Towarzystwo Historyczne 1886–1936, „Kwart. Hist.” R. 51: 1937 s. 5, 6, 9, 33, 76, 91, 97; Polaczkówna H., Dr Antoni Prochaska kustosz Archiwum Ziemskiego we Lwowie, „Archeion” T. 8: 1930 s. III–VIII (fot. różne); Tymieniecki K., Zarys dziejów historiografii polskiej, Kr. 1948 s. 46, 50, 73; – Materiały do działalności Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie w latach 1873–1918. Wybór źródeł, Wr. 1974; – „Ateneum Wil.” R. 7: 1930 s. 416, 974–91; „Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 2: 1930 t. 3 s. 331–4; „Przew. Hist.-Prawny” R. 1: 1930 s. 318–21; „Roczn. PAU” 1892/3 s. 21, 1926/7 s. VII, 1929/30, s. XLI, 1930/31, 1932 s. 79; „Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” R. 1: 1921 s. 131–4, R. 10: 1930 s. 114–15; – B. Narod.: Listy A. Prochaski do A. Walickiego z l. 1891–93, rkp. 2976 k. 95–116; B. PAN w Kr.: Listy A. Prochaski do A. Hajdeckiego z l. 1911–29, rkp. 2169 t. 3 k. 30–52.
Wiesław Bieńkowski