Schmidt (Szmidt) Antoni, pseud. Kosa (ok. 1838 – ok. 1911), farmaceuta, zarządca zakładów chemicznych Rządu Narodowego 1863 r. i jego «przybocznej apteki». Wg materiałów śledczych był synem urzędnika, «szlachcicem z gub. radomskiej».

S. studiował w Akademii Medyko-Chirurgicznej, a następnie w Szkole Głównej Warszawskiej. W okresie powstania styczniowego pracował jako prowizor w aptece Wincentego Karpińskiego przy ul. Elektoralnej oraz zarządzał fabryką octu i domem Henryka Ekkerta (ojca Pawła, pomocnika naczelnika żandarmerii narodowej) przy ul. Krochmalnej nr hip. 9942, w którym mieszkał. Prace wykonywane przez S-a oficjalnie oraz znajomości ze studentami ułatwiały mu działalność konspiracyjną. Od chwili powstania Organizacji Narodowej S. współpracował z nią; w r. 1862 był setnikiem tworzących się «wojsk narodowych», członkiem Organizacji Miejskiej Warszawy, poborcą podatku narodowego, i – jak zaznaczono w nominacji – spełniał «misje specjalne wyższych władz narodowych». Rząd Narodowy (Dok. Wydz. Wojny) mianował go (prawdopodobnie w październiku 1863) zarządzającym «zakładami chemicznymi Rządu Narodowego i przyboczną apteką» Rządu. Znajdował się także przy nich nadzorowany przez S-a skład broni, amunicji oraz materiałów chemicznych i wybuchowych, przeznaczonych dla żandarmerii narodowej i oddziałów powstańczych.

Jako zarządca pozostawał S. w ścisłych kontaktach m.in. z naczelnikiem policji narodowej Janem Karłowiczem, z naczelnikiem żandarmerii narodowej Pawłem Landowskim i z intendentem Warszawskiej Organizacji Miejskiej, a następnie naczelnikiem żandarmerii narodowej Włodzimierzem Lemkiem. Wraz z pomocnikami S. przygotowywał materiały wybuchowe oraz chemikalia na potrzeby powstania w aptece Karpińskiego i w tajnym laboratorium chemicznym Rządu Narodowego, znajdującym się w oranżerii domu Ekkerta. Od października 1863 S. z współpracownikami rozpoczął produkcję gazu trującego, tzw. kakodylu, działając octanem potasowym na trójtlenek arsenu. Pierwszej próby S. i jego pomocnicy omal nie przypłacili życiem, na skutek pęknięcia szklanej retorty. Gaz przeznaczony był do usuwania osób współpracujących z władzami zaborczymi, zatruwania studzien i żywności przygotowywanej dla wojsk rosyjskich; nie został użyty.

S. zajmował się także fabrykacją granatów, «maszyn piekielnych» i tzw. bomb Orsiniego, które produkowane były w fabryce wyrobów żelaznych na Solcu. Ponadto przygotowywał przeznaczony do podpalań płyn, będący roztworem fosforu w dwusiarczku węgla; po wylaniu płyn łączył się z tlenem i wybuchał. Płyn oraz bomby Orsiniego użyte zostały po raz pierwszy 19 IX 1863 w nieudanym zamachu na namiestnika F. Berga. Wyprodukowane 11 butelek tego płynu trzymano w piwnicach szpitala Dzieciątka Jezus oraz w piwnicy domu Ekkerta, cztery z nich zostały użyte 18 X 1863 do podpalenia ratusza na Pl. Teatralnym.

S. przechowywał u siebie także prasę tajną, odezwy i wiersze patriotyczne, plakaty, fotografie oraz mundury powstańców. Kierował również kancelarią żandarmerii narodowej, ulokowaną w pałacu Zamoyskich przy ul. Nowy Świat. Kolejna akcja zaplanowana na 30 I 1864, kiedy to bomby miały być podłożone w salonach w czasie balu urządzanego przez prezydenta m. Warszawy gen. Kaliksta Witkowskiego w Pałacu Namiestnikowskim nie doszła do skutku. Dn. 21 I 1864 S. został aresztowany w związku z zeznaniami uczestnika zamachu na Berga, Dominika Krasuskiego, a rewizja przeprowadzona w dwa dni później w fabryce octu Ekkerta oraz w jego domu i w piwnicach wykryła składy broni, laboratorium chemiczne i aptekę Rządu Narodowego, a archiwum powstańcze – w mieszkaniu S-a.

W śledztwie S. przyznał się do swojej działalności w powstaniu i na wniosek Tymczasowej Komisji Śledczej został 9 IV 1864 przekazany do Wojennego Sądu Polowego. Sądzony w grupie 16 osób oskarżonych o udział w zamachu na Berga, został skazany na karę śmierci. Audytoriat polowy w rewizji wyroku postawił wniosek 13 VIII 1864, aby ośmiu oskarżonych, a wśród nich S-a, skazać na śmierć przez powieszenie, pozbawienie wszystkich praw stanu oraz konfiskatę majątku. Namiestnik Berg 15 VIII 1864 zatwierdził wyroki śmierci przez powieszenie na: Landowskiego, Krasuskiego i S-a, wyznaczając termin egzekucji na 17 VIII 1864. W ostatniej chwili Landowskiemu i S-owi zamieniono karę śmierci na zesłanie na ciężkie roboty na 20 lat. S. i Landowski 25 VIII 1864 zostali wyprawieni na Syberię. S. karę odbywał w Akatuj (w południowo-wschodniej części Zabajkala), gdzie znajdowały się kopalnie złota nad rzeką Karą i ciężkie więzienie; stąd przeniesiony został w r. 1877 na osiedlenie w Jekaterynosławiu.

Po uwolnieniu S. mieszkał przez pewien czas w Warszawie. Ok. r. 1898 przeniósł się w Krakowskie. Zamieszkał w Krążku (pow. olkuski), gdzie dzierżawił aptekę. Zmarł ok. r. 1911.

Z zawartego w r. 1877 małżeństwa z córką «kolegi wygnania», byłego urzędnika magistratu warszawskiego Józefa Kołudzkiego, S. miał syna Juliana, sztygara.

 

Fot. w: Muz. WP w W., Zbiory A. Kręckiego nr 4113/2417, 2418, 2419, 2420, nr 37 Kr. 24, 28, 29, 30; – PSB (Dominik Krasuski); – Borzęcki K., 1863–1963. Powstanie styczniowe i udział w nim farmaceutów, „Farmacja Pol.” R. 19: 1963 nr 1–2 s. 13; Godlewski M., Fabryka bomb i granatów ręcznych w powstaniu styczniowym, „Tydzień Liter. Polski Zbrojnej” 1938 nr 38; tenże, Laboratorium chemiczne Rządu Narodowego w 1863 r., „Kur. Warsz.” 1938 nr 222; Kołodziejczyk R., Warszawska żandarmeria narodowa w powstaniu styczniowym, „Roczn. Warsz.” T. 1: 1960 s. 156, 170 (występuje jako Szmidt); Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1919 V 168, 170; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, P. 1887–8 I 104–5, III 142–7; Sokolewicz W., Farmaceuci w powstaniu 1863 roku, „Wiad. Farmaceutyczne” R. 58: 1931 nr 16 s. 210; Szulc E., Nowe materiały biograficzne dotyczące farmaceutów uczestników powstania styczniowego, „Farmacja Pol.” R. 23: 1967 nr 1 s. 11 (fot.); W 75 rocznicę bohaterskiej akcji farmaceutów, „Wiad. Farmaceutyczne” R. 65: 1938 nr 35 s. 512–13; – Cederbaum, Wyroki Audytoriatu; Dok. Wydz. Wojny, s. 179–80; Raporty konsulów generalnych Francji w Warszawie 1860–1864, Wr. 1965 s. 537–9; Selivanov I. V., Zapiski..., „Russkaja starina” T. 28: 1880 s. 851–82; Ustimovič M. P., Zagovory i pokušenija na žizń namestnika ego imperatorskago veličestva v Carstve Pol’skom i glavnokomandujuščago vojskami Varšavskago voennago okruga general-fel’dmaršala grafa Berga 7–19 sentjabrja 1863 goda, Varšava 1870 s. 57–66; Zarys powstania styczniowego, s. 284; – „Dzien. Powsz.” 1864 nr z 16 i 17 VIII; Kalendarz warszawski J. Ungra na r. 1861; „Warsz. Gaz. Policyjna” 1864 nr 188 s. 2; – AGAD: Tymczasowa Komisja Śledcza przy Namiestniku i Głównodowodzącym Wojskami Warszawskiego Okręgu Wojennego nr 8 k. 85v–86, 101v–102, 124v–125, Zarząd Generał-Policmajstra w Król. Pol. nr 4 k. 455, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych nr 7320 k. 187, Tymczasowa Komisja Śledcza nr 8; Muz. WP w W.: Zbiory A. Kręckiego, nr inw. 29421 teka nr 71 h pt. Zesłańcy na Syberię, nr wpływu 191/70, teka pt. Spisy Sybiraków.

Franciszka Ramotowska