Fontana Baltazar, ur. w Chiasso koło Como w r. 1658, zm. najprawdopodobniej w Bernie na Morawach w r. 1729 (podawana również data śmierci 1738 mało prawdopodobna), rzeźbiarz włoski, pracujący także w Polsce. Nie wiadomo, w jakim stosunku pozostawał do pochodzących znad jeziora Como innych Fontanów, którzy zaznaczyli się działalnością na polu sztuki od w. XVI do XVIII. Z dzieł F-y w jego ściślejszej ojczyźnie zachowały się tylko cztery stiukowe głowy w kościele w Chiasso. Do tegoż kościoła ufundował F. wielki dzwon zmarłych.
Nie wiadomo, kiedy F. opuścił Włochy udając się na północ. Po r. 1680, a pewnie przed r. 1690 pojawił się na Morawach w służbie biskupa ołomunieckiego, kardynała Karola hr. Liechtenstein-Castelkorn. Przypisuje się F-nie dekorację dwóch rezydencji kardynała, w Ołomuńcu i Kromieryżu, a nadto stiuki w zameczku Buchlowice, w klasztorze norbertanów w Hradcu koło Ołomuńca, w kościele na Świętej Górze koło Ołomuńca oraz w kościele cystersów w Welehradzie. Okres działalności F-ny na Morawach nie został dotychczas szczegółowo opracowany ani pod względem archiwalnym, ani też artystycznym; daty poszczególnych prac nie zostały ustalone, nie da się z całą ścisłością powiedzieć, które z nich wykonał przed pobytem w Polsce, a które po powrocie z Polski.
W Polsce pojawił się po raz pierwszy – o ile dziś wiadomo – w r. 1693 w Wieliczce. W tym roku stanęła umowa między Barbarą z Moskorzowa Morsztynową, starościną kowalską, z jednej a Baltazarem Fontaną i Pakoszem Trebellerem, »jegoż kompanem z rzemiesła sztukatorskiego współpomocnikiem«, z drugiej strony, o roboty sztukatorskie w kaplicy wielickiej, fundowanej przez Morsztynową, »tak w samej latarniej na tejże odstającej kaplicy, jako i wszystkim podniebieniom kaplicznym po okna dolne, jako największym kunsztem wystawić, a to za sumę czerwonych złotych in specie dwieście«. Artyści »cztery tylko spatia na obrazy zostawiwszy, drugie zaś cztery sztukatorską robotą wystawić powinni«. Z dekoracji kaplicy wielickiej dochowały się tylko nikłe resztki.
Z Wieliczki F. powrócił do Komieryża. Do Krakowa przybył na dłuższy pobyt z początkiem lipca 1695 z czterema pomocnikami, spośród których trzech wymieniają późniejsze rachunki budowy kościoła św. Anny. Byli to: Franciszek Fontana, brat Baltazara, zmarły w Ołomuńcu prawdopodobnie przed 14 III 1697, Józef z Mediolaniu, który w październiku 1697 spadł w czasie pracy z niższego gzymsu kopuły i w godzinę życie zakończył, oraz Piotr, który w r. 1697 wyjechał z żoną i dziećmi do Nysy. W rachunkach budowy kościoła św. Anny w Krakowie zaczynają się pojawiać wydatki na materiały stiukatorskie od 9 VII 1695. Już 31 XII 1695 wypłacił ks. Sebastian Piskorski, profesor Uniwersytetu i dyrektor budowy kościoła akademickiego, honorarium za przyozdabianie prezbiterium. Wypadki wojenne roku 1702 spowodowały przerwę w robotach u św. Anny i wyjazd Baltazara F-ny. »Malarz odjechał z panem stukatorem do Ołomońca retirując przed Szwedami 19 augusti«. Po ustąpieniu jednak wojsk Karola XII F. powrócił do przerwanej i bliskiej już końca roboty, albowiem 1 VI 1703 pobrał wynagrodzenie za figury na fasadzie. Wiosną r. 1704 cała dekoracja kościoła św. Anny była gotowa: 6 V wypłacono »stukatorom odjeżdżającym w drogę po poprawionej robocie 12 zł.«.
Polecony przez ks. Piskorskiego, który przez lat 30 był spowiednikiem krakowskich klarysek, ich ksieni Annie Tyrawskiej, przyozdobił F. w r. 1701 za 4300 tynfów kościół św. Andrzeja przy ul. Grodzkiej. Zdaje się, że ten sam protektor wprowadził F-nę i do klarysek w Starym Sączu, gdzie ksieni Konstancja Jordanówna sprawiła w r. 1699 nowy główny ołtarz i dwa mniejsze po jego bokach. Wszystkie trzy – jak styl dowodzi – są roboty F-ny.
Na podstawie analizy stylistycznej przypisać trzeba F-nie na terenie Krakowa: ołtarz i dekorację kopuły kaplicy św. Jacka u dominikanów, zachowane we fragmentach stiuki na fasadzie kościoła karmelitów bosych (dziś kaplica więzienna) pod wezwaniem św. Michała oraz pewnie stamtąd do kościoła św. Marka zabrany posąg św. Michała, skromne stiuki w kaplicy włoskiej u franciszkanów, a nadto dekoracje apartamentów świeckich: w domu Pod Gruszką przy ul. Szczepańskiej 1 (podówczas własność Andrzeja Jana Żydowskiego, stolnika, a potem chorążego krakowskiego), w Krzysztoforach (Rynek 35, własność Jana Wawrzyńca Wodzickiego, żupnika wielickiego i bocheńskiego), przy placu Mariackim 3 (własność Zygmunta Zaleskiego, ławnika i burmistrza krakowskiego) i Pod Baranami.
Z wyjątkiem stiuków w Wieliczce, wykonanych w r. 1693, u klarysek w Starym Sączu z r. 1699 i w Krakowie z r. 1701 oraz będącej »capo d’opera« dekoracji kościoła św. Anny, której poszczególne etapy można ściśle datować na poszczególne lata między r. 1695 a 1704, inne utwory naszego artysty da się tylko ogólnie odnieść do lat 1695–1704, na które przypada jego pobyt w Polsce. Oprócz wymienionych wyżej współpracowników-stiukatorów musiał mieć F. cały szereg innych, w źródłach nie wymienionych. Ponadto współdziałali z nim malarze Włosi: Karol i Inocenty Montiowie i Don Pagani oraz Karol Tanquart, Szwed, osiadły w Nysie na Śląsku, twórcy fresków uzupełniających stiuki (Tanquart) oraz obrazów ołtarzowych w kościele św. Anny.
Analiza krakowskich stiuków F. prowadzi do wniosku, że artysta ten, pochodzący wprawdzie z górnych Włoch, kształcił się w Rzymie około r. 1680. Posąg św. Wojciecha, stojący przed głównym ołtarzem u św. Anny, wykazuje pewne podobieństwo do kolosalnej statuy św. Augustyna, jednej z czterech monumentalnych postaci Ojców Kościoła, otaczających Cathedra Petri w kościele watykańskim (Lorenzo Bernini); św. Katarzyna w bocznym ołtarzu krakowskiego kościoła akademickiego jest wyraźnie naśladowana z postaci św. Emerencji w scenie jej ukamieniowania w kościele S. Agnese in Piazza Navona w Rzymie (Ercole Ferrata); jeden z aniołów w ołtarzu św. Sebastiana żywo przypomina młodzieńca w reliefie przedstawiającym św. Eustachego wśród lwów we wspomnianym rzymskim kościele (Melchiore Caffa i Ercole Ferrata), sądeckie anioły utrzymane są w tym samym stylu, co marmurowe anioły w kościele S. Maria del Popolo w Rzymie, które według projektów Berniniego wykuli Ercole Ferrata, Giovanni Antonio Mari i Oreste Raggi; górna część płaskorzeźby w ołtarzu Krzyża św. u św. Anny powstała pod wpływem reliefu Berniniego w loży relikwii Krzyża św. u św. Piotra na Watykanie. W ogóle cała sztuka F-ny, przepojona duchem Berniniego i jego otoczenia, wyraźnie nawiązuje do tego kierunku rzymskiej sztuki. F. musiał przybyć do Rzymu jako młody człowiek, co najwyżej 20 lat liczący, a więc w czasie, gdy wielki Bernini (zm. 1680), który wycisnął decydujące piętno na rzymskiej sztuce drugiej i trzeciej ćwierci w. XVII, już dogasał. Nie był już F. bezpośrednim uczniem Berniniego, ale dzieła jego przestudiował gruntownie, robiąc sobie pewnie i szkice z nich, które tak mu się potem przydać miały, gdy się znalazł na dalekiej północy. Bezpośredniego nauczyciela F-ny szukać należy wśród artystów z otoczenia Berniniego. Bodaj czy nie był nim Ercole Ferrata, zmarły w r. 1686 w Rzymie; echa dzieł jego odnajdujemy u F-ny wyraźnie.
Gdyby F. po studiach był pozostał w Rzymie, byłby niezawodnie na tamtejszym terenie jednym z wybitniejszych kontynuatorów sztuki Berniniego, ale bądź co bądź jednym z wielu. W Polsce, gdzie współcześnie nie było utworów rzeźby równej wartości, zabłysnął jako gwiazda pierwszej wielkości. Nad formą panuje niemal zawsze bez zarzutu, pracuje szybko, bez wysiłku, modeluje śmiało i szeroko, z dużą rutyną i błyskotliwą, można powiedzieć wirtuozowską techniką. Nie jest artystą przełomowym, wytyczającym nowe drogi; w jego dziełach jest nawet pewna powierzchowność, właściwa zresztą wszystkim ówczesnym dekoratorom. Z tym wszystkim jednak ani własnych utworów nie powtarza, ani rzymskich pierwowzorów niewolniczo nie kopiuje, lecz korzysta z nich zręcznie i inteligentnie, przystosowując je do swoich celów. Wpływ wywarł znaczny. W Krakowie i okolicy widuje się dzieła rzeźby nawet jeszcze z początku w. XIX, nie wolne od wpływu tego zdolnego artysty.
Rationes perceptorum et expensorum pro fabrica ecclesiae S. Annae Crac., spisane na podstawie diariusza prowadzonego przez dyrektora fabryki, ks. Sebastiana Piskorskiego, oraz dołączone do nich kwity i listy F. do ks. Piskorskiego (Arch. U. J. rkp. 318); kontrakt F. z Barbarą Morsztynową o dekorację kaplicy w Wieliczce (Arch. Wodzickich w Kościelnikach koło Krakowa); kronika klasztoru klarysek przy kościele św. Andrzeja w Krakowie (Arch. klasztorne); Buchowski A. ks., Gloria super templum… S. Annae, Kr. 1703; Pruszcz P. H., Klejnoty stołecznego miasta Krakowa albo kościoły…, Kr. 1745; Kosicki L., Wiadomość historyczna o kościele św. Anny w Krakowie, Kr. 1833; Brun C., Schweizerisches Küstler-Lexikon, Frauenfeld, Lfg. III, s. 469; Prokop A., Die Markgrafschaft Mähren in kunstgeschichtlicher Beziehung, IV, Wien 1904, s. 966, 970, 994, 1042, 1082–3, 1086, 1089, 1153, 1155–6, 1161, 1257–8, 1261–2, 1329; Pagaczewski J., Baltazar F. w Krakowie (Roczn. Krak. XI, 1909, s. 1–50); Turczyński S., Przyczynki do działalności Baltazara F. w Krakowie (Spraw. KHS IX, 1915, s. CXIII–CXIX); Pagaczewski J., Geneza i charakterystyka sztuki Baltazara F. (Roczn. Krak. XXX, 1938, s. 1–48). Nadto o wpływie F-ny: Bochnak A., Rzeźby z wieku XVIII w Kielcach, Jędrzejowie i Zielonkach (Prace KHS V, 1930–4, s. XLIVa–La); Morelowski M., O trzech wiążących się grupach malarzy, rzeźbiarzy… (tamże, s. XXXVa–XLIa).
Julian Pagaczewski