Szeptycki Bazyli, w zakonie Barlaam, h. własnego (1647–1715), archimandryta uniowski, unicki biskup lwowski.
Ur. 3 II w Woszczańcach (ziemia przemyska), był synem Aleksandra Zachariasza, wojskiego stryjskiego, potem miecznika przemyskiego, i Ewy z Lityńskich, córki Bazylego i Zofii z Pokulińskich. Pochodził z rodu ruskiego, źródłowo poświadczonego od 2. poł. XV w. jako właściciele lub dzierżawcy Szeptyc, Woszczańców, Kanafostów i Uherców, z jego linii woszczańskiej, w XVII w. spowinowaconej z prawosławnym biskupem przemyskim i metropolitą kijowskim Antonim Winnickim. Miał ośmioro rodzeństwa (wg T. Żychlińskiego sześcioro), w tym braci: Michała, stolnika sanockiego, Eustachego Stanisława, łowczego buskiego, następnie chorążego lubaczowskiego, Teodora, cześnika trembowelskiego i Aleksego (Aleksandra), miecznika (wg Żychlińskiego bełskiego) oraz siostrę Konstancję (Katarzynę) 1.v. Dyakowską, 2.v. Rosnowską.
S. uczył się w szkole katolickiej, być może w kolegium jezuickim, gdzie doskonale opanował łacinę. Za namową ojca (wg I. Myćki) został w czerwcu 1664 zakonnikiem w prawosławnym skicie w Maniawie na Pokuciu; przyjął imię Barlaam. Wkrótce potem przeniósł się do ławry uniowskiej (Uniów) p. wezw. Wniebowzięcia (Uspenija) Matki Boskiej. Dn. 26 II 1668 zakonnicy wybrali go na ihumena; elekcję tę 19 IX t.r. zatwierdził król Jan Kazimierz, a 20 II 1672 król Michał Korybut Wiśniowiecki. S. w r. 1701 został także ihumenem monasteru wicyńskiego (Wicyń), podlegającego ławrze uniowskiej.
S. odnowił potencjał ekonomiczny ławry, podupadłej w wyniku działań wojennych i kryzysu ekonomicznego w 2. poł. XVII w. i na początku XVIII w. W jej obrębie wzniesiono w r. 1672 drewnianą cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, a w l.n. otoczono ławrę czworokątnym murem. Od króla Michała otrzymał S. w listopadzie 1669, a następnie w r. 1672, pozwolenie na otwarcie przy ławrze drukarni. Działając pod nadzorem S-ego do przełomu l. 1699 i 1700 specjalizowała się ona w wydawaniu homiletyki, literatury teologicznej i katechizmów; opublikowała ok. 30 dzieł teologicznych i katechetycznych, przeważnie w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i potocznej mowie ukraińskiej. W języku staro-cerkiewnym z wtrąceniami z mowy potocznej pisał S. przedmowy do ksiąg liturgicznych, m.in. do „Czasosłowu” (1671) oraz „Czasosłowu i modlitw codziennych” (1674), a także do zbioru kazań Cyryla Trankwiliona Stawrowieckiego „Evanhelïe učytelnoe” (1696). W zbiorze „Prečestnyi akafisty i pročaa spasitel’naja molby” (1678) zamieścił prefację poświęconą Antoniemu Winnickiemu, a w „Psałterzu” (1687) zawarł dedykację dla swego ojca.
Pod wpływem przychylnego unii prawosławnego bp. (władyki) lwowskiego Józefa Szumlańskiego, S. wraz z nim 7 IX 1677 w Warszawie przyjął w tajemnicy obrządek greckokatolicki. Przybył do Lublina na zwołany przez króla Jana III Sobieskiego na styczeń 1680 zjazd unitów i prawosławnych (tzw. Kolokwium Lubelskie) i wg unickiego metropolity kijowskiego Cypriana Żochowskiego w tamtejszej cerkwi p. wezw. Przemienienia Pańskiego uznał 3 II t.r. podległość papieżowi oraz wyjawił gotowość przystąpienia do «świętej jedności». Na Zamku królewskim w Warszawie, razem z dwoma innymi archimandrytami prawosławnymi, przysiągł 27 IX 1681 (nadal w sekrecie) wierność Kościołowi łacińskiemu. Wziął następnie udział w zwołanym przez Szumlańskiego soborze unickim (16–18 XII 1694) we Lwowie w katedrze św. Jura i tam, mimo sprzeciwu części szlachty i duchowieństwa, zadeklarował 17 XII t.r. wierność papieżowi. Uczestniczył potem w soborach 25 IV 1700 i 1 VII t.r. Gdy po uroczystej mszy, razem z innymi uczestnikami, podpisał w imieniu ławry akt unii kościelnej, Szumlański przybrał go na koadiutora; prefekt lwowskiego kolegium teatynów Stefan Trombetti przypuszczał w r. 1707, że S. zapłacił za to 6 tys. złp. Po śmierci bp. Szumlańskiego w r. 1708 rywalizował S. o biskupstwo (eparchię) lwowsko-halicko-kamienieckie z oficjałem halickim, bazylianinem Cyrylem Szumlańskim, krewnym zmarłego biskupa (władyki), oraz z protoarchimandrytą zakonu bazylianów Leonem Kiszką. Dn. 28 VII t.r., w obecności nuncjusza apostolskiego N. Spinolli, ponownie złożył katolickie wyznanie wiary. Mimo że w Kongregacji Propagandy Wiary uważano S-ego za byłego «schizmatyka» oraz «człowieka pełnego ambicji, kochającego pieniądze», przychylono się jesienią t.r. do jego kandydatury. Dn. 30 X 1709 w Toruniu król August II mianował go bp. lwowsko-halicko-kamienieckim, a 21 I 1710 kandydaturę tę podtrzymał jednogłośnie synod elekcyjny w lwowskiej katedrze św. Jura. Unicki metropolita Jerzy Winnicki, pełniący obowiązki administratora diec. lwowskiej, zaaprobował wybór i 28 I t.r. przekazał S-emu pełnomocnictwa; 17 II król wydał dla niego ostateczny przywilej. W cerkwi Zbawiciela (Spasa) pod Samborem S. został 15 VI wyświęcony na biskupa (chirotonia), a nie później niż w lipcu został uroczyście intronizowany do lwowskiej katedry św. Jura.
S. wspierał działalność bractw cerkiewnych. Już w r. 1709 nadał statut bractwu przy cerkwi Narodzenia Matki Boskiej w Szczyrcu pod Lwowem oraz zatwierdził prawa członków bractwa przy cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego w Śniatyniu. Na prośbę Kurii rzymskiej napisał w l. 1710–11 (lub 1713) obszerny memoriał De iuribus et privilegiis ad cathedram Haliciensem eparchiae Leopoliensi adiudicandam; powołując się na dokumenty archiwum diecezjalnego, przedstawił genezę, historię oraz status prawny i ekonomiczny biskupstwa lwowskiego, a także uzasadnił bezpodstawność pretensji metropolitów kijowskich do biskupstwa halickiego i dowodził podległości soboru uspieńskiego w Kryłosie (koło Halicza) lwowskiej katedrze św. Jura. W l. 1711–12 sporządzono na zamówienie S-ego bogato iluminowany i ilustrowany Archieratikon (Pontyfikał) z jego herbem biskupim (obecnie w Muz. Narod. we Lw.), spełniający funkcję podręcznika wyjaśniającego obrzędy pontyfikalne. W sierpniu 1712 objął S. katedrę Świętej Trójcy w Kamieńcu Podolskim.
W l. 1710–15 zorganizował S. co najmniej pięć synodów diecezjalnych, a w poł. sierpnia 1711 przeprowadził sobór mniszy w Uniowie, w którym uczestniczyli przełożeni 36 klasztorów. Sobór podkreślił konieczność zachowania dawnych bazyliańskich praktyk ascetycznych i modlitewnych, podtrzymania stałego związku z biskupem oraz autonomii wobec litewskiej prow. bazyliańskiej p. wezw. Świętej Trójcy. Postanowiono też zamknąć najmniejsze klasztory i ograniczyć aktywność duszpasterską mnichów. Dążąc do zdyscyplinowania kleru swej diecezji, posługiwał się S. powiązanymi ze sobą instytucjami generalnych wizytacji, synodów diecezjalnych i sądu duchownego (tzw. triada), uczestnicząc w nich osobiście. Już w pierwszym roku sprawowania urzędu biskupa wizytował i sądził prawdopodobnie w niemal jednej trzeciej parafii eparchii lwowskiej. Zetknąwszy się z problemem tzw. bigamii (powtórnego ożenku wśród owdowiałych duchownych), zwrócił się w kwietniu 1711 do Kongregacji Propagandy Wiary z prośbą o objęcie dyspensą dwudziestu powtórnie żonatych proboszczów. Przejął kontrolę nad klasztorami: kołomyjskim, tłumackim i ugornickim, podlegającymi skitowi maniawskiemu, a pozostającymi przy wierze prawosławnej; w kwietniu 1710 klasztor ugornicki ostatecznie poparł unię. Z kolei Arsen Koczarowski, ihumen ławry poczajowskiej z eparchii łucko-ostrogskiej, zwrócił się publicznie 29 VI 1712 do S-ego z prośbą o przyjęcie ławry pod jego jurysdykcję oraz złożył przed nim przysięgę posłuszeństwa papieżowi. Popierając zrównanie praw unitów, współdziałał S. w tej sprawie z rzymskokatolickim arcybp. lwowskim Janem Skarbkiem. Zainicjował zebranie («radę») 10 IX 1712 w katedrze św. Jura, podczas którego omawiano możliwość przyznania unitom takich samych praw, jakie posiadali inni mieszkańcy Lwowa. W listach do kanclerza kor. Jana Szembeka i króla Augusta II ze stycznia 1713 wyliczał krzywdy, jakie spotykają jego wiernych. W wyniku starań S-ego i lwowskiego bractwa stauropigialnego król zagwarantował unitom lwowskim ich prawa. We wrześniu 1712 polecił S. oblatować w księgach lwowskiego sądu duchownego dekret papieża Urbana VIII z 7 II 1624, zabraniający unitom zmiany obrządku bez specjalnego zezwolenia Kongregacji Propagandy Wiary.
W sprawie zniszczeń dokonywanych w dobrach cerkiewnych przez wojsko kor. interweniował S. listownie u hetmana w. kor. Adama Sieniawskiego. W poł. grudnia 1713 zwrócił się bezpośrednio do kurii papieskiej o gwarancję przywilejów i praw duchowieństwa oraz wiernych (w szczególności unickiej szlachty) eparchii lwowskiej zgodnie z artykułami unii brzeskiej.
W r. 1713 zrzekł się S. archimandrii uniowskiej na rzecz krewnego, Atanazego Antoniego (zob.). Po śmierci metropolity Winnickiego (22 IX 1713) kandydował na urzędy administratora metropolii kijowskiej, diec. przemyskiej i archimandryty ławry kijowsko-peczerskiej. Na początku października t.r. otrzymał od Augusta II odpowiedni przywilej, jednak nuncjusz apostolski B. Odescalchi odrzucił kandydaturę S-ego ze względu na jego podeszły wiek. S. zmarł 5 IV 1715 (wg Trombettiego 4 IV) w Uniowie, został pochowany 15 VII w krypcie katedralnej lwowskiego soboru św. Jura. W testamencie zapisał po 12 tys. zł dla katedry lwowskiej i ławry uniowskiej, 600 zł dla klasztoru wicyńskiego, po 1 tys. zł dla wspólnot klasztornych: krechowskiej, ławrowskiej i szczepłockiej oraz cerkwi parafialnej w rodzinnym majątku Woszczańce. Klasztorowi św. Jura przekazał wieś Czołhańszczyznę koło Tarnopola, a mnichom w Uniowie Ewangeliarz w srebrnej oprawie.
Bianu I., Hodoş N., Bibliografia românească veche, Bucureşti 1903 I 65–6; Enc. Org.; Kosiński A., Przewodnik heraldyczny, Kr. 1877; Niesiecki, VIII; Zapasko J., Isajevyč J., Pam’jatky knyžkovoho mystectva: Kataloh starodrukiv, vydanych na Ukraїnі, L’viv 1981 I nr 492, 523, 559, 640, 705; Żychliński, I 301–6; V (tablice geneal. Szeptyckich); – Andrusiak M., Józef Szumlański, pierwszy biskup unicki lwowski (1667–1708). Zarys biograficzny, Lw. 1934 s. 75, 77–86, 91, 106–8, 119–20, 172, 181–2; tenże, L’vіvs’ke, Halyc’ke j Kаm’janec’-Pоdіl’s’ke pravoslavnе (v 1539–1700 rr.) ta j unijats’ke (v 1700–1808 rr.) jepyskopstvo u L’vovi, „Lohos” T. 10: 1959 nr 4 s. 256–64; Аrtykuly ili Ustavi čina inočeskago, „Lavra: Časopys Monachiv Studyts’koho Ustavu” 1999 nr 2 s. 41–7; Blažejovs’kyj D., Ijerarchija Kyїvs’kої Cerkvy (861–1996), L’viv 1996 s. 269; Budzyński Z., Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie XVIII wieku, Rzeszów 2008 III; Celevyč J., Istorija Skitu Manjavskogo vod ego osnovini аž do zamknenja (1611–1785), L’vov 1887 s. 68, 77–81, 103–4, XXXIV–XXXVIII, XLV–XLVII; Chavarivs’kyj U., Herby L’vivs’kych vladyk v uniї z Rymom (1667–2007), Ternopil’ 2008 s. 14; Fenczak A. S., Z dziejów inicjatyw polskich na rzecz uregulowania stosunków między obrządkami Kościoła katolickiego – „Artykuły” arcybiskupa lwowskiego Jana Skarbka z 1714 r., w: Polska–Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, Przemyśl 1990 I 171–80; Fustei N., Mitropolitul Dosoftei: viaţa şi activitatea, Chişinău 1999 s. 32–5, 40; Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja, L. 2005; Isajevyč J., Ukraїns’ke knyhovydannja: vytoky, rozvytok, problemy, L’viv 2002 s. 276; Kapral’ М., Nacional’ni hromady L’vova XVI–XVIII st. (social’no-pravovi vzajemyny), L’viv 2003 s. 139–45; Kossak Е., Korotkij pogljad na monastyri i na monašestvo ruske, ot zavedenja na Rusi very Christovoi аž po nynešnoe vremja (Šematizm provincii Sv. Vasilija Velikogo v Galicii), L’vov 1867 s. 185; Kyryčuk О., Perechid L’vivs’koho Stavropihijs’koho bratstva pid jurysdykciju Sv. Apostol’s’koho prestolu (za archivnymy materialamy), w: Berestejs’ka unija (1596–1996): Statti j materialy, L’viv 1996 s. 92–5; Lencyk V., Rid Šeptyc’kych v Ukraїns’kij Cerkvi, „Bohoslovija” T. 52: 1988 s. 108–24; Likowski E., Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, P. 1880 cz. 1 s. 461–2; Мyc’ko І., Davnij Univs’kyj pom’janyk, w: Actes Testantibus: Juvilejnyj zbirnyk na pošanu Leontija Vojtovyča, L’viv 2011 s. 479–95; tenże, Svjatouspens’ka Lavra v Unevi (kinec’ XIII st., kinec’ XX st.), L’viv 1998 s. 32–3, 54, 56, 64, 70, 72–4, 119–20, 230–46; Pelesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Wien 1880 II 285–6, 340–1; Rudovič І., Episkopy Šepticki, „Bogoslovskij vestnik” T. 2: 1901 nr 1 s. 24–35, nr 2 s. 102–34; tenże, Korotka istorija Galicko-L’vovskoi jeparchii (Na osnove greckich žerel i inšich novejšich područnikov), Žovkva 1902 s. 41–3; tenże, Unija v l’vovskoj jeparchii, L’vov 1900 s. 45–54, 58, 61–2; Skočyljas І., Аkty duchovnych sudiv ukraїns’kych cerkovnych ustanov XVII–XVIII st. (za materialamy vyїznych zasidan’ jepyskops’ko-konsystors’koho sudu L’vivs’koї jeparchiї 1700–1725 rokiv), „Visnyk L’vivs’koho universytetu”, Serija istoryčna, 1999 nr 34 s. 425–38; tenże, Halyc’ka (L’vivs’ka) jeparchija XII–XVIII st.: orhanizacijna struktura ta pravovyj status, L’viv 2010; tenże, Nedatovanyj rejestr duchovenstva, cerkov і monastyriv L’vivs’koї jeparchії za vladyctva Josyfa Šumljans’koho, „Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševčenka” T. 240: 2000 s. 530–89; Smutok І., Rodovid Šeptyc’kych za materialamy peremyšl’s’kych hrods’kych i zems’kych aktiv XVI – peršoї polovyny XVIII stolittja, w: Actes Testantibus: Juvilejnyj zbirnyk na pošanu Leontija Vojtovyča, L’viv 2011 s. 592–602; Sobory L’vivs’koї jeparchії XVI–XVIII stolit’, Oprac. I. Skočyljas, L’viv 2006 s. СXIII–CXIX, 112–13, 122–30; Stasiw M., Metropolia Haliciensis. (Eius historia et iuridica forma), Romae 1960 s. 223–4; Sydor О., Portretna halereja duchovenstva UHKC u kolekciї Nacional’noho muzeju u L’vovi, w: Istorija relihij v Ukraїni: Tezy povidomlen’ VI Mižnarodnoho kruhloho stolu (L’viv, 3–8 travnja 1995 roku), L’viv 1996 s. 207; Špytkovs’kyj I., Rid і herb Šeptyc’kych, „Bohoslovija” T. 13: 1935 nr 1–4 s. 134–60; Troickij P., Varlaam i Atanasij Šeptickie, episkopy L’vovskie i Kameneckie, „Podol’skija Eparchial’nyja vedomosti” 1869 nr 2 s. 47–57; Vydašenko M. B., Knigopečatanie v Uneve v XVII–XVIII vv., w: Fedorovskie čtenija 1973, Мoskva 1976 s. 67–78; Žeplyns’ka О., Ukraїns’ke mystectvo kincja XVII – počatku XX st., w: Nacional’nyj muzej u L’vovi. 100 rokiv: Аl’bom, Red. О. Bila, А. Zabytivs’ka, Kyїv 2005 s. 146; – Acta Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Ecclesiam catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantia, Ed. A. G. Velykyj, Romae 1954 II–III; Akta grodz. i ziem., XVIII; Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. 1 t. 4 s. 43–6, 217–18, 320–1, t. 10 s. 796–7, t. 12 s. 292–3, 621–4; Audientiae Sanctissimi de rebus Ucrainae et Bielarusjae (1650–1850), Ed. A. G. Velykyj, Romae 1963 I 97; Documenta Pontificum Romanorum historiam Ucrainae illustrantia, Ed. A. G. Velykyj, Romae 1953–4 I–II; Epistolae metropolitarum kioviensium catholicorum: Cypriani Zochovskyj, Leonis Slubicz Zalenskyj, Georgii Vynnyckyj (1674–1713), Ed. tenże, Romae 1958 s. 42–5, 246–54, 257–9, 270–1; Наrasiewicz M., Annales Ecclesiae Ruthenae, gratiam et communionem cum s. Sede Romana habentis, ritumque Graeco-Slavicum observantis, cum singulari respectu ad dioeceses ruthenas Leopoliensem, Premisliensem et Chelmensem, Leopoli 1862 s. 146–7, 394–6; Litterae basilianorum in terris Ucrainae et Bielarusjae, Ed. A. G. Velykyj, P. B. Pidručnyj, Romae 1979 I; Litterae episcoporum historiam Ucrainae illustrantes (1600–1900), Ed. ciż, Romae 1976–81 IV; Litterae nuntiorum apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes, Ed. A. G. Velykyj, Romae 1969 XIII; Litterae Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Ecclesiam catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantes, Ed. tenże, Romae 1955–6 II–III; Kopystjanskij A., Materialy otnosjaščiesja k istorii L’vovskago Stavropigiona v 1700–1767 gg., L’vov 1936 s. 26–7; Monumenta Ucrainae historica, Ed. A. Šeptyckyj, Romae 1967 IV; Supplicationes Ecclesiae Unitae Ucrainae et Bielorusjae, Ed. A. G. Velykyj, Romae 1962 II; Zubryc’kyj D., Chronika Stavropihijs’koho bratstva, L’viv 2011 s. 201–2, 227–9; Żochowski С., Colloquium Lubelskie, między zgodną i niezgodną Bracią Narodu Ruskiego…, Lw. 1680; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V sygn. 6762, 15751; B. Czart.: rkp. 465; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1242 k. 10v; Central’na naukova biblioteka Nacional’noï Akademiï Nauk Ukraïny w Kijowie: F. 18 nr 144, 145, 153; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: F. 9 op. 1 spr. 420, 422, 467, 991, F. 129 op. 1 spr. 739, 782, 784, 786, 806, F. 408 op. 1 spr. 973, F. 684 op. 1 spr. 2039; L’vivs’ka naukova biblioteka im V. Stefanyka we Lw.: F. 3 spr. МV–390 k. 46, F. 3 spr. МV–412/23, F. 6 spr. BA–294, F. 77 op. 4 spr. 981; Nacional’nyj muzej im. Mytropolyta Andreja Šeptyc’koho we Lw.: Viddil grafiky, gd.–30, gd.–201 (antyminsy S-ego), Viddil rukopysnoï ta starodrukovanoï knyhy, F. «Rukopysy latyns’ki», rkl–11, rkl–23, rkl–24, rkl–58/8, rkl–60, rkl–62, rkl–82, rkl–88, rkl–128 k. 61 (Chodykiewicz C., Dissertationes historico-criticae manuscriptum), rkl–138, rkl–141, rkl–144, rkl–175, rkl–210, rkl–741, rkl–1211, F. «Starodruky kyrylyčni», Sdk–342, Sdk–344, Sdk–582, F. «Starodruky latyns’ki», Sdl–21, Sdl–497; Österreichische Nationalbibliothek w Wiedniu: Codices Latini – Series Nova, nr 3845 (Acta Kisciana, t. VI 1710–11), k. 58v–60.
Ihor Skoczylas