Aloe (d’Aloy) Franciszek Eljasz, urodzony w Warszawie około r. 1759, zmarł po r. 1821, syn Jana Baptysty d’Aloy i Henryki Rakocy. Młodość spędził przy ojcu, który, przywędrowawszy z Piemontu, przeżył w Polsce pół wieku, ale się bynajmniej nie spolonizował. Mieszkając w pałacu Saskim, w atmosferze kulturalnie włosko-francuskiej, politycznie sasko-rosyjskiej, zawsze nieprzyjaznej próbom odrodzenia Polski, wolnomularskiej i międzynarodowej, wychowywał się A. wraz ze swym bratem, Emanuelem oraz pięknemi siostrami, cieszącemi się aż nazbyt wielkiem powodzeniem w kołach młodzieży ówczesnej. Podstawą jego karjery stała się praca w wolnomularstwie, w którem stopniowo doszedł do najwyższych godności. Zbliżyło go to już w r. 1781 do Ignacego Potockiego, który odtąd uważał go za oddanego sobie przyjaciela i ufał mu bez zastrzeżeń. W r. 1783 zabrał go z sobą Potocki do Rzymu; w latach 1781–84 używał do reorganizacji wolnomularstwa w Rzpltej i stworzenia Wielkiego Wschodu Narodowego; w r. 1789 mianował sekretarzem legacji polskiej w Berlinie. (W archiwum Potockich znajdują się 2 tomy jego korespondencji z A. z lat 1789–1791, niewyzyskane dotychczas przez historyków). Wyrażono przypuszczenie, że A. odpłacił się za to Potockiemu zdradą, że mianowicie on to był owym tajemniczym korespondentem Bułhakowa, który informował go o wszystkich zamiarach i krokach Potockiego. Jest to możliwe, jeżeli weźmiemy pod uwagę wpływy rodzinne oraz późniejsze zachowanie się A. za czasów Królestwa; nie jest natomiast pewne, gdyż dowodów namacalnych nie posiadamy. Latem r. 1793 stał się A. jednym z twórców sprzysiężenia, które utworzył w kraju gen. Ignacy Działyński; pozostawał równocześnie nadal w bardzo ścisłych stosunkach z Ignacym Potockim, który znosił się wciąż z »panem Eljaszem« za pośrednictwem J. Dembowskiego. W sprzysiężeniu reprezentował A. kierunek skrajny, domagając się szybkiego rozpoczęcia walki bez oglądania się na emigrację, zwalczając wpływy umiarkowanych, tj. Działyńskiego i Kapostasa; jesienią r. 1793 wyjeżdżał z ramienia sprzysiężenia do Saksonji wcelu przynaglenia emigrantów do szybszej decyzji. Wyrażono z tego powodu przypuszczenie, że był wtedy ajentem prowokatorem z ramienia Igelströma i Pl. Zubowa. Za słusznością tego przypuszczenia przemawia trochę mniej danych, niż za słusznością poprzedniego: Igelström i Zubow mieli bowiem w ręku dostatecznie silne narzędzie prowokacji w postaci sprawy redukcji wojska, aby uciekać się do prowokacji dodatkowej w łonie samego sprzysiężenia. Przed samą walką warszawską 17 IV 1794 A. zszedł jakgdyby na dalszy plan; żadne ze źródeł nie wspomina o nim wtedy wcale. 19 IV b. r. powołano go »jako przykładającego się czynnie do utworzenia tej rewolucji« do składu Rady Zastępczej Tymczasowej, która 21 t. m. przeznaczyła go do Wydziału dyplomatycznego. Przy ustanowieniu Rady Najwyższej Narodowej w dniu 28 V powołano go na zastępcę, zatrzymując nadal w Wydziale dyplomatycznym. 17 VI t. r. został członkiem Deputacji do rewizji papierów dyplomatycznych i krajowej. Już poprzednio, jak widać z korespondencji Zakrzewskiego, on i Deboli uczynili ze sprawy badania papierów ambasady rosyjskiej domenę wpływów własnych, co mogło im z łatwością pozwolić na ukrycie lub zniszczenie dokumentów ważniejszych. 15 VI powołano go wraz z Debolim do »odwiedzania osób dyplomatycznych rosyjskich«, co mogło mu dać okazję nawiązania pożytecznych na przyszłość stosunków. Po upadku insurekcji A. pozostał spokojnie w Warszawie, podczas gdy wszyscy inni przewódcy insurekcji powędrowali do więzień lub musieli szukać schronienia zagranicą; nasuwa to wniosek, że w przypuszczeniach co do jego roli była jednak spora doza prawdy. W r. 1795 A. odsunął się od dotychczasowych politycznych przyjaciół swoich, tj. jakobinów polskich, gdyż na emigracji poczęli go oni oskarżać o rojalizm. 16 II 1807 Komisja Rządząca mianowała go swoim sekretarzem do pism francuskich. Pisywał równocześnie biuletyny o stanie umysłów w Warszawie dla rezydenta francuskiego, Vincent’a. W r. 1808 był sekretarzem Rady Stanu. 30 XI t. r. otrzymał A. na własną prośbę dymisję z tego stanowiska, zredagowaną w sposób bardzo dlań zaszczytny; była w niej mowa o dawnych jego zasługach w poselstwie polskiem w Berlinie, o tem, że rząd Księstwa liczyć będzie zawsze na możliwość dalszej jego współpracy. Brał następnie A. za czasów Księstwa bardzo wydatny współudział w pracach wolnomularstwa, które doprowadziły do odrodzenia W. Wschodu polskiego, i został sekretarzem Wielkiej Kapituły tegoż; podtrzymywał pracę masońską w Warszawie nawet za czasów okupacji rosyjskiej. W początkach Królestwa A., pragnąc pozyskać względy nowych władców, oddał 30 XI 1816 w ręce Leona Bajkowa 27 pakietów akt, pochodzących ze zdobytego w r. 1794 archiwum Igelströma. Znajdowały się wśród nich reskrypty oryginalne Katarzyny, korespondencja Bułhakowa, Kreczetnikowa, Salderna, Alopeusa, Stackelberga, Sieversa, Kachowskiego itd. Zjednało mu to pogardę w. ks. Konstantego, który później opowiadał o tem Niemcewiczowi. Aleksander ofiarował mu za to 500 dukatów, których A. nie przyjął. Brał odtąd A. jedynie udział w pracach wolnomularstwa w charakterze członka Najwyższej Kapituły aż po r. 1821. »Masonerja – pisał w memorjale, przeznaczonym dla Aleksandra – jest najlepszym ze środków zapobiegawczych przeciwko sektom tajemnym, będąc z zasady i obowiązku uprawnioną do wyparcia się podobnych zbiorowisk, a nawet do doniesienia o nich rządowi«.

Askenazy Sz., Łukasiński, W. 1929 I–II; Załęski St., O masonerji w Polsce, Kr. 1898; Małachowski-Łempicki St., Wykaz polskich lóż wolnomularskich w latach 1738–1821, Kr. 1931; Heyking K. K., Aus Polens u. Kurlands letzten Tagen, Berlin 1897; Niemcewicz J. U., Pamiętniki z 1830–1831 r., Kr. 1909; Askenazy-Dzwonkowski, Akty powstania Kościuszki, Kr. 1918 I–II; Rostworowski M., Materjały do dziejów Komisji Rządzącej, Kr. 1918; Pawlikowski J., Pamiętnik o przygotowaniach do insurekcji Kościuszki, »Przegląd Polski« 1876; Korespondencja Ign. Potockiego z J. Dembowskim w Arch. Potockich; Papiery Ign. Zakrzewskiego; Arch. Gł.; Akta Rady Stanu, Arch. Akt Dawn. Autografy w zbiorze L. Kronenberga.

Wacław Tokarz