Mucha (Zyndram-Mucha) Franciszek Marian, pseud. F. M. Palmerich (1894–1940), reżyser, operator i publicysta filmowy, działacz polonijny. Ur. 19 V w Żydaczowie nad Stryjem, był synem piekarza Antoniego Muchy (pochodzenia czeskiego) i Julii Palmerich. Ukończył we Lwowie I Wyższą Szkołę Realną i kursy kinematograficzne. Na przełomie l. 1911/12 wstąpił do Związku Strzeleckiego (nosił tu pseud. Zyndram), a po wybuchu pierwszej wojny światowej do formowanej we Lwowie II Brygady Legionów Polskich. Posiadając własną kamerę filmową, stworzył przy sztabie II Brygady ekipę filmową i został jednym z pierwszych polskich operatorów frontowych. Realizował materiały reportażowe z formowania oddziałów legionowych w Galicji oraz z wydarzeń frontowych w l. 1915–16, m. in. z walk pod Rafajłową, Rarańczą i nad Stochodem. W r. 1918 został kierownikiem technicznym powstałego przy Naczelnym Dowództwie WP Centralnego Urzędu Filmowego i zorganizował z materiałów kronikalnych (ok. 5 000 m taśmy) zalążki pierwszego w Polsce archiwum filmowego. W r. 1919 wykładał teorię techniki ekranowej na pierwszym w niepodległej Polsce studium filmowym – Kursach Sztuki Kinematograficznej w Warszawie. Zgromadził w tym czasie największą w kraju specjalistyczną bibliotekę filmową. Jako operator uczestniczył w wojnie polsko-radzieckiej 1919/20 r. Podczas III Powstania Śląskiego w r. 1921 działał przy Naczelnej Komendzie Wojsk Powstańczych, filmował m. in. epizody z walk obronnych w rejonie Kędzierzyna i Góry Św. Anny.
W r. 1921 debiutował M. jako reżyser, realizując film pt. Tajemnice Nalewek (premiera 7 XI 1921 w Warszawie), będący ekranizacją powieści Henryka Nagla. Ten środowiskowy dramat filmowy zyskał uznanie za podjęcie «szlachetnej idei społecznej i zwalczanie przesądów». Następny film fabularny wg scenariusza i w reżyserii M-y, pt. Złodziej i dziewczynka (premiera 20 XII 1921 w Warszawie), powstał w założonej przez niego wytwórni «Zyndram–Studio». Z filmów reportażowo-dokumentalnych M-y uznanie zyskały Manewry floty polskiej w Gdyni (1924). W ramach powstałego w r. 1922 z inicjatywy Wydziału Oświaty Pozaszkolnej Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Instytutu Pokazów Świetlnych (IPOS) zorganizował w r. 1923 sekcję «ścisłych badań i studiów nad kinegrafią». W t. r. założył miesięcznik „Film Polski”, którego był wydawcą i redaktorem odpowiedzialnym (wyszło 5 numerów). „Film Polski” był organem niezależnym od ówczesnej branży filmowej, miał szerokie ambicje w dziedzinie popularyzacji sztuki filmowej (m. in. artykuły Leo Belmonta, Karola Irzykowskiego, Leona Trystana i M-y) oraz kreślił drogi wyjścia z impasu rodzimej kinematografii. Na przełomie r. 1923/4 M. wyjechał na zaproszenie Tow. Emigracyjnego do Brazylii, aby zrealizować serię filmów dokumentalnych o życiu polskich osadników. Materiały M-y nie stworzyły zachęcającego obrazu do propagandy akcji osadniczej i Tow. Emigracyjne zerwało z nim kontrakt. Pozostając w Brazylii i Argentynie do r. 1932 pracował M. jako operator dla wytwórni A. Botelho-Film Ltd w Rio de Janeiro i Guarany Film w Saõ Paulo. Na zlecenie władz stanu Parana zrealizował wstrząsające reportaże z zakładu dla trędowatych, m. in. Polaków, w Piraquara koło Kurytyby. W czasie pobytu w Buenos Aires współpracował z prasą polonijną – z miesięcznikiem „Przyjaciel Ludu” i tygodnikiem „Głos Polski”. Po powrocie do Warszawy w r. 1932 z bogatym materiałem filmowym, mimo starań, nie miał możliwości zmontowania taśm i ich udźwiękowienia. Do wybuchu wojny pracował w instytucjach wojskowych w Warszawie (m. in. w Składnicy Saperów przy ul. Powązkowskiej). Wydał w r. 1934 (W.) zbiór reportaży z ośrodków dla trędowatych w Brazylii, pt. Skąd nie ma powrotu. M. zmarł na gruźlicę 30 III 1940 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
Z zawartego w r. 1921 małżeństwa z Felicją Ostrowską miał córkę Alicję (ur. 1932).
Unikatowe taśmy filmowe, rękopisy, bogata biblioteka filmowa M-y spłonęły w czasie powstania warszawskiego. Zachowała się jedynie znikoma część materiałów filmowych z l. 1914–24.
Fot. z r. 1920 w zbiorach Filmoteki Pol. w W.; – Zieliński, Mały słownik pionierów; – Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego, W. 1966 I (fot.); Bocheńska J., Polska myśl filmowa do r. 1939, Wr. 1974; Irzykowski K., Dziesiąta muza, Kr. 1924 s. 189; Jewsiewicki W., Materiały do dziejów filmu w Polsce, W. 1952 I; – „Boletim da Sociedade de Assistencia aos Lazaros e Defeza contra a Lepra” (Rio de Janeiro) 1931 nr 22; „Film Polski” 1923 nr 1–5; „Kinema” (W.) 1923 nr 35, 1925 nr 26; „Kur. Pol.” (W.) 1924 nr 1; „Wiad. Liter.” 1925 nr 8.
Stanisław Ozimek