Mirski Grzegorz (Hrehory) h. Białynia odmienna (zm. 1661), pułkownik, strażnik wielki W. Ks. Lit. Pochodził z bojarskiej rodziny litewsko-ruskiej, osiadłej w pow. brasławskim. Był synem Łukasza Hrehorowicza, podsędka brasławskiego. Służbę wojskową podjął ok. r. 1600, brał udział w wyprawach na Mołdawię służąc zapewne w wojsku koronnym i dostał się do «niewoli pogańskiej». Walczył również w wojnach inflanckich i moskiewskich. Służył następnie podczaszemu lit. Januszowi Radziwiłłowi, znanemu rokoszaninowi, i należał do grona jego «starszych sług». W czasie wyprawy cecorskiej 1620 r. lub, co bardziej prawdopodobne, chocimskiej 1621 r., dostał się M. powtórnie do «niewoli pogańskiej», z której został wykupiony (przy czym część okupu, tj. sumę 1500 zł, wypłacono z poborów woj. brasławskiego), a następnie powrócił do służby u Radziwiłłów. W lipcu–wrześniu 1625 przeprowadzał na zlecenie Krzysztofa Radziwiłła werbunek chorągwi husarskiej w woj. nowogródzkim; werbunek ten napotkał na sprzeciw hetmana w. lit. Lwa Sapiehy, który uznał go za «swawolny zaciąg». Dn. 12 X 1625 M. jako porucznik chorągwi usarskiej Krzysztofa Radziwiłła wpadł na czele 10 chorągwi do zajętej przez Szwedów Mitawy i spalił część miasta. W listopadzie 1632 jedną z pierwszych chorągwi, które przybyły na teren działań wojennych, była chorągiew usarska (120 koni) M-ego. Stała ona w Kopylu i przed 18 I 1633 Aleksander Gosiewski ściągnął ją do Orszy, po czym z całą grupą przeszła do pobliskiego Bajowa. Wyprawiany z podjazdami docierał M. aż po sam oblężony Smoleńsk do Doszczkowa, bijąc tu Rosjan. Dn. 9 VIII w czasie wypadu Jakuba Madalińskiego pod obóz kniazia Semena Wasiljewicza Prozorowskiego nad Jesienną wysłano M-ego, by przeprowadził kuriera do Smoleńska, czego jednak nie udało mu się dokonać mimo rozbicia oddziału kniazia Meszczerskiego i wzięcia jego samego do niewoli. Dn. 28 IX podczas ataku na fortyfikacje Damma (pod Smoleńskiem) chorągiew M-ego (jako jedna z kilku) uczestniczyła w osłanianiu lewego skrzydła polskiego i przyczyniła sie do pobicia regimentu rajtarów d’Eberta. Dn. 24 III 1634 król Władysław IV wysłał M-ego, sprawującego wówczas funkcję strażnika wojskowego, na czele trzech chorągwi kozackich spod obleganej Białej «na czatę» w głąb ziem rosyjskich, aby wypatrzył miejsce dogodne na stanowiska dla wojska. M. spustoszył ziemie aż do górnej Wołgi, łącznie z Rżowem, i poszedł aż ku Bolszowu, a 29 III t. r. przysłał z tej wyprawy do obozu kilku jeńców. Dn. 10 III 1635 otrzymał przywilej «na nowo utworzony urząd strażnika litewskiego». Za zasługi w wojnie otrzymał prawem lennym dobra Kaspla w woj. smoleńskim.
M. był członkiem Kościoła kalwińskiego i troszczył się o jego sprawy. W r. 1635 legował 1 000 zł na kalwiński szpital wileński, w r. 1636 synod prowincji litewskiej powierzył mu rewizję dochodów zboru w Słucku. W r. 1640 Krzysztof Radziwiłł wysłał go na sejmik smoleński, aby zabiegał o poparcie na sejmie sprawy uratowania zboru w Wilnie. We wrześniu 1636 Bogusław Radziwiłł wyznaczył go na jednego z czterech plenipotentów powołanych do zarządzania jego dobrami pod ogólną dyrekcją Krzysztofa Radziwiłła. W r. 1644 Janusz Radziwiłł wysłał M-ego do Jass, aby reprezentował go wspólnie z J. Mierzeńskim na uroczystości jego zaręczyn z Marią, córką hospodara wołoskiego Bazylego Lupula. W r. 1647 posłował na sejm i wszedł do komisji, sejmowej dla zapłaty piechocie smoleńskiej.
Po wybuchu powstania kozackiego w r. 1648 wyruszył w kierunku Rzeczycy na czele nielicznych gotowych do działań oddziałów wojska litewskiego i połączywszy swe siły z oddziałem Władysława Wołłowicza, pisarza polnego W. Ks. Lit., usiłował powstrzymać najazdy kozackie i bunty chłopów i mieszczan. Został jednak rozbity w czasie przeprawy przez Berezynę pod Horwolem przez oddział Kozaka Horkuszy. Zdołał jedynie z kilku towarzyszami ocalić życie przeprawiwszy się na drugi brzeg rzeki. W początkach października 1648 na czele większego już oddziału ruszył M. przeciwko Pińskowi zbuntowanemu i opanowanemu przez Kozaka Antona Nebabę. Po połączeniu się z uciekinierami z Pińska, na czele których stał marszałek piński Łukasz Jelski, zajął położony pod Pińskiem Chomsk czekając na nadejście artylerii i piechoty. Po pierwszej nieudanej próbie opanowania miasta (podjętej na rozkaz M-ego przez Jelskiego 5 X t. r.) podszedł pod Pińsk i 9 X t. r., po oczyszczeniu przedpola i opanowaniu szańców przedbramnych, podjął ostrzał artyleryjski dwóch bram miejskich. Po wyłamaniu ich miasto zostało opanowane i nastąpiła rzeź jego mieszkańców. A. Nebaba zginął. Potem kilka tygodni M. stał w Motolu oczekując rozkazów Janusza Radziwiłła, hetmana polnego lit. W styczniu 1649 połączył się pod Noblem z głównymi siłami dowodzonymi przez Janusza Radziwiłła i pod nim brał udział w walkach do marca t. r. Był jego prawą ręką w l. 1649–51. W lutym 1649 w czasie wypadu pod Bobrujsk M. dowodził boczną kolumną (ok. 1 000 ludzi).
W kampanii letniej 1649 r. objął M., do czasu przybycia Radziwiłła, dowództwo nad oddziałami pod Rzeczycą. Dn. 16 VI wyprawił silny podjazd pod Homel. W początkach lipca (przed 7 VII), gdy pod Rzeczycę podszedł pułk P. Głowackiego, M. ruszył przeciw niemu: jego podjazd celowo naprowadził Kozaków na siły główne strażnika, które rozbiły powstańców. Wiadomość, iż Głowackiego wzięto do niewoli i wbito na pal, nie jest pewna. M. wyruszył następnie z Radziwiłłem pod Łojów i odegrał dużą rolę w stoczonej tu bitwie 31 VIII. Przed nadejściem nieprzyjaciela doglądał, wraz z Radziwiłłem i Kazimierzem Tyzenhauzem, fortyfikowania obozu. Po porażce pułkownika kijowskiego Stanisława (Michała) Krzyczewskiego i oszańcowaniu się jego grupy otrzymał M. zadanie wiązania Krzyczewskiego, by zapewnić Radziwiłłowi swobodę w działaniu przeciw Hornostajowi. Po pobiciu Hornostaja hetman rzucił M-ego na czele dużego oddziału przeciw nadciągającemu silnemu taborkowi kozackiemu, który M. rozbił i dokonał następnie (1 VIII) rozpoznania opuszczonego obozu kozackiego, gdzie znalazł rannego Krzyczewskiego.
Dn. 19 III 1650 M. brał udział w obradach koła wojska litewskiego zwołanego w sprawie wypłaty zaległego żołdu i gratyfikacji. Latem 1650 stał znowu na czele oddziału stacjonującego w rejonie Rzeczycy. W marcu 1651 M. został wezwany pod Bobrujsk do obozu Janusza Radziwiłła, który 27 IV t. r. zostawił go w nim jako dowódcę na czas swego, pobytu w Wilnie. T. r. w czasie wyprawy w głąb Białorusi na Rzeczycę, gdy armia litewska została zatrzymana przez pułkownika czernihowskiego Martyna Nebabę pod Łojowem u przeprawy przez Dniepr, Janusz Radziwiłł wysłał 1 VII M-ego na czele 2 500 ludzi, aby przeprawiwszy się przez Soż pod Homlem i zaszedłszy od tyłu, zaatakował 6 VII szańce kozackie. M. wykonał zadanie, opanował najpierw tabor, a następnie szańce Kozaków S. Podobajły broniących przeprawy. M. Nebaba, który nadszedł z odsieczą, rozbity został przez połączone oddziały J. Radziwiłła i M-ego i zginął na polu bitwy. Za zasługi swe otrzymał M. konstytucją sejmową 1652 r. prawa dziedziczne do dzierżawionych dotąd prawem lennym dóbr Kaspla w Smoleńszczyźnie. M. wziął udział w kampanii letniej 1654 r. Janusza Radziwiłła i, mimo iż w czasie działań zapadł na ciężką chorobę, nie opuścił wojska. Jego jedyny syn Hieronim, któremu powierzył dowództwo swej chorągwi usarskicj, poległ 12 VIII t. r. w bitwie pod Szkłowem.
W sierpniu 1655 należał M. do grona adherentów Janusza Radziwiłła i 20 X t. r. podpisał w Kiejdanach akt poddania Litwy Szwedom. Otrzymał od nich ok. 8 XII 1655 w nadanie dobra Sławenciszki i Maluny w pow. upickim o dochodzie około 4 000 zł rocznie (uprzednio własność Tyzenhauza). W marcu 1656 przebywał M. u boku króla szwedzkiego. Po wybuchu w kwietniu t. r. powstania na Żmudzi udał się do Słucka. Dn. 20 VIII 1658 otrzymał amnestię od króla w Warszawie. Dn. 6 II 1660 podpisał w Słucku na czele zebranej w nim szlachty zobowiązanie podporządkowania się rozkazom komendanta tej twierdzy. Zmarł w Słucku 20 III 1661. Uroczysty pogrzeb jego i jego syna Hieronima odbył się 10 I 1662 w zborze słuckim w obecności ks. Bogusława Radziwiłła. Kazanie pogrzebowe, wydane drukiem, wygłosił pastor Jan Audziejewicz. W testamencie zapisał M. 3 000 zł na alumnat kalwiński w Słucku i 3 000 zł na zbór położony w dobrach córki Reginy Pakoszowej w Promieży.
Żoną M-ego była (od ok. 1631) Katarzyna Kapaszczewska (zm. 15 IX 1680 w Słucku), stolnikówna mińska, gorliwa kalwinka. Wniosła ona mężowi zastawne dobra radziwiłłowskie Brańczyce i Szostaki w księstwie słuckim. M. zostawił sześć córek, które poślubiły zaufanych dworzan i oficjalistów ks. Bogusława Radziwiłła. Regina w r. 1643 Teofila Sebastiana Pakosza, a następnie 22 I 1662 Krzysztofa Kłokockiego, chorążego mińskiego, Anna w r. 1650 Jana Cedrowskiego (zob.), Zofia w r. 1661 Stefana Oborskiego, Barbara w r. 1663 Krzysztofa Czyża, Maria w r. 1668 Stanisława Niezabitowskiego (zob.) i wreszcie Katarzyna Mariana Brzostowskiego, podstolego rawskiego, a następnie po r. 1661 Stanisława Rogowskiego.
M. występuje epizodycznie w „Potopie” H. Sienkiewicza (z gruntu mylnie ujęty).
Estreicher, XII 262, XXII 416; Niesiecki, VI; Uruski; Żychliński, IV 188–90; Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936 s. 200; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 322; – Istorija Belorusskoj SSR, Mińsk 1954 I 142–5; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil.–Witebsk 1859 s. 78, 113–14, 126, 137, 142, 146–7, 156, 160, 165–8, 194, 344; Lipiński W., Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od października 1632 do września 1633 r., „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 5: 1932 s. 171, 175, 187; tenże, Działania wrześniowe pod Smoleńskiem w r. 1633, tamże, T. 6: 1933 s. 222; tenże, Początek działań rosyjskich w wojnie smoleńskiej (1632–1634), tamże T. 5: 1932 s. 41–2; Moszyński M., Zabytek historyczny o Pińsku, „Athenaeum” (Wil.) T. 6: 1841 s. 92; Vossoedinenie Ukrainy s Rossiej 1654–1954, Sbornik statej, Moskva 1954 s. 188–94; Wasilewski T., Zdrada Janusza Radziwiłła w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 18: 1973 s. 145; Wisner H,. Wojna inflancka 1625–1629, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1970 XVI cz. 1 s. 58, 59, 61; Z dziejów Ukrainy, Kijów–Kr. 1912 s. 231, 425–6, 438, 449–50, 455, 457, 503–6, 509–12; – Akta ugody kiejdańskiej 1655 roku, „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 27, 33 (i odb.); Akty Vil. Archeogr. Kom., XII 440; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, Vilna 1904 XIV 28; Belorussija v epoku feodalizma, Minsk 1960 II 27; Diariusz wojny moskiewskiej 1633 r., W. 1895 s. 24–5, 40, 123; Dwa pamiętniki z XVII w. Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, Wr.–Kr. 1954; Kojałowicz W., De rebus anno 1648 et 1649 contra Zaporovios Cosacos gestis, Vilnae 1651; Lettow Vorbek M., Skarbnica pamięci, Wr.–W.–Kr. 1968 s. 193; Ojczyste spominki, Kr. 1845 I 121, II 59–60; Oświęcim, Diariusz 1643–1651, s. 348; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV, Jana Kazimierza, W. 1846 II 100–1, 105, 108 (staropolski przekład Climacterów W. Kochowskiego); Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wr. 1961, także s. 267–8; Przyczynki do dziejów Słucka (1654–1660 r.), „Przegl. Bibliogr.-Archeol.” T. 2: 1881 s. 146–7; Radziwiłł K., Sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859 s. 517, 534; Relacja Krzysztofa Radziwiłła z wojny moskiewskiej 1632–1634, „Przegl. Hist. Wojsk.” T. 6: 1935 cz. 1 s. 117, 119–20; Rerum in Magno Ducatu Lithuaniae, per tempus rebellionis Rusicae gestarum commentarius…, Regiomonti 1653, Elbingae 1655; Vol. leg., III 458, IV 121, 383; – AGAD: Arch. Nieborowskie Radziwiłłów nr 17 (Diariusz własnoręczny Bogusława Radziwiłła), Arch. Radziwiłłów dz. V teka 241 nr 10816, dz. VI (diariusz J. Radziwiłła) dz. XI (dokumenty nieuporządkowane), rkp. BOZ s. 296 a, 364, 478–479, 620, Mikrofilmy szwedzkie w AGAD szpula 32 (Skrifevelser Till M. G. de la Gardie Ser. C. XIII); Akad. Nauk w Wilnie: rkp. ERS 1136 s. 10, 65, 72, 148, 223, 294, 297, 329, 368–369; B. Czart.: Teki Naruszewicza nr 145 s. 213–214; Centr. Gosud. Arch. Drevnich Aktov, Moskva: fond 389 nr I A, Metryka Litewska, ks. Zapisów 130 fol. 284–284r.
Tadeusz Wasilewski