Łopaciński Hieronim Rafał, pseud. Rafał Lubicz, R. L., rl (1860–1906), językoznawca, etnograf, historyk i bibliofil. Ur. 30 IX w Ośnie Górnym na Kujawach. Pochodził z rodziny Łopacińskich-Lubiczów z Łopacina w dzisiejszym woj. łódzkim, był synem Ludwika i Marii z Krusiewiczów, miał dwóch braci i cztery siostry. Ojciec dzierżawił u teściowej część Ośna Górnego. Zrujnowany materialnie wskutek działań powstańczych i reformy uwłaszczeniowej, zaprzestał gospodarowania i został urzędnikiem w sądzie poprawczym w Brześciu Kujawskim, następnie sekretarzem więzienia w Kaliszu. Tam Ł. rozpoczął naukę w gimnazjum. Zamiłowania bibliofilskie przejawił już wówczas, korzystając z księgozbioru miejscowego wicegubernatora Rybnikowa, którego dzieciom udzielał korepetycji. Gimnazjum ukończył w r. 1879 i w t. r. wstąpił na Wydział Historyczno-Filologiczny Uniw.Warsz. Głównym jego profesorem był filolog klasyczny Antoni Mierzyński. W r. 1881 za postępy w nauce uzyskał złoty medal. W r. 1883 przedstawił rozprawę dyplomową pt. Charakterystyka osób występujących w komediach Terencjusza (nie drukowana) i uzyskał stopień kandydata nauk. W druku zadebiutował Ł. recenzją pracy prof. A. Mierzyńskiego (przekład z objaśnieniami „Żywotów znakomitych mężów” Korneliusza Neposa) ogłoszoną w r. 1884 w „Bibliotece Warszawskiej”. W czasie studiów zwrócił na siebie uwagę dziekana wydziału prof. Diaczewa. Nie potrafił on jednak Ł-emu, jako Polakowi, wyjednać stypendium zagranicznego. Ł. otrzymał od 1 VIII 1883 posadę nadetatowego nauczyciela łaciny i greki w III gimnazjum w Warszawie.

Z dn. 1 I 1884, za sprawą Diaczewa, którego przyjaciel Mikołaj Siengalewicz był dyrektorem gimnazjum w Lublinie, został Ł. nauczycielem gimnazjum lubelskiego. Siengalewicz, filolog klasyczny, podobnie jak Diaczew, tyle że bez umiaru, próbował drogą analizy filologicznej i historycznej wyprowadzać najważniejsze wyrazy wszystkich języków europejskich ze słownictwa greckiego. Do pomocy przy tych badaniach ściągnął on do Lublina Ł-ego, grożąc mu służbowym przeniesieniem, gdyby podjął posadę w Kaliszu, o którą zabiegał. W gimnazjum lubelskim przez czas pewien Ł. stosował metodę analizy języków starożytnych forsowaną przez dyrektora. Nauczycielem był surowym, wymagał od uczniów pamięciowego opanowania słówek łacińskich i greckich oraz wyjątków gramatycznych. Lojalny względem władz, wymagał od młodzieży skrupulatnego wykonywania zarządzeń, nawet gdy dotyczyły one spraw politycznych. Prawdziwie przyjacielski i serdeczny stosunek względem uczniów i kolegów przejawiał głównie poza szkołą, przede wszystkim w trakcie inicjowanych i prowadzonych przez siebie prac badawczych. W r. 1886 dyrektor, w porozumieniu z władzami gubernialnymi i warszawskimi, zlecił Ł-emu zebranie materiałów językoznawczych i etnograficznych do rozprawy mającej wykazać rosyjskość Lublina i regionu. W czasie badań Ł. doszedł do wniosków wręcz przeciwnych, aniżeli pragnęli przełożeni. Zakazali więc mu oni dalszych poszukiwań. Ale Ł., posługując się pseudonimem i kryptonimami, zaczął wówczas ogłaszać w wielu pismach, także zakordonowych, wyniki swych badań. Po wykryciu autorstwa władze od r. 1893 coraz natarczywiej żądały od niego zaprzestania działalności pisarskiej. Przed bardziej dotkliwymi konsekwencjami ochroniły Ł-ego bliskie związki naukowe z cenionym w Petersburgu Aleksandrem Brücknerem, z którym prowadził w l. 1891–1903 ożywioną korespondencję. Odwiedzał go też w Berlinie.

Trwałe kontakty naukowe nawiązał Ł. również z wielu innymi uczonymi, m. in. J. Karłowiczem, A. A. Kryńskim, J. Łosiem. Zapewniły mu one znaczną swobodę twórczą, a w gimnazjum lubelskim pozwolono mu z czasem uczyć także języka polskiego, niemieckiego, historii i geografii. Za dobrą pracę nauczycielską odznaczony został już w r. 1888 Orderem Św. Stanisława, a w r. 1896 także Orderem Św. Anny. W r. 1901 uzyskał rangę radcy kolegialnego. W r. 1905 nie przyjął propozycji objęcia etatu lektora języka polskiego wywalczonego w Uniw. Warsz. przez T. Wierzbowskiego. Nie zgodził się również zostać dyrektorem nowo powstającego gimnazjum polskiego Macierzy Szkolnej w Warszawie. Pozostał w Lublinie, miał tam bowiem już zorganizowany warsztat naukowy, który stanowił bogaty księgozbiór złożony z rzadkich druków i cennych rękopisów, a praca naukowa pochłaniała Ł-ego przede wszystkim.

W okresie strajku szkolnego 1905 r. Ł. zajął stanowisko negatywne, był bowiem przeciwnikiem «bezrobocia szkolnego». Przed rewolucją 1905 r. zaczął uczyć języka polskiego w prywatnej szkole handlowej i nauczał w niej przez ostatnie trzy lata swego życia, co uważał za swój obowiązek. Nie przeniósł się jednak po r. 1905 na stałe do szkoły polskiej.

Poważne stanowisko, jakie zajął Ł. w polskim świecie naukowym, zawdzięczał głównie pionierskim niekiedy badaniom z dziedziny językoznawstwa i ludoznawstwa. W tym zakresie doszedł do znacznych osiągnięć, mimo że pracował poza środowiskiem uniwersyteckim. Badał gwary ludowe, obyczaje, zabytki kultury ludowej i dziejów narodowych w Białostockiem, na Podlasiu, Śląsku Cieszyńskim, Kaszubach, w Wielkopolsce i wśród Mazurów w Prusach Wschodnich. Te ostatnie poszukiwania przyniosły mu w r. 1897 dyplom członka Tow. Starożytności «Prussia» w Królewcu. Interesował się Serbami łużyckimi, organizując w r. 1904 w Lublinie zbiórkę pieniędzy z okazji otwarcia ich domu w Budziszynie. Podróżował wiele, niemal co roku w czasie wakacji. Poznał wszystkie ważniejsze archiwa, biblioteki oraz zbiory prywatne w kraju i niektóre za granicą, wśród nich także klasztorne. Ciekawsze materiały, w szczególności etnograficzne, próbował sprowadzać m. in. z Włoch. Zainteresowania ludoznawstwem przejawiał wszechstronne. Zajmował się zwłaszcza gwarą, literaturą i wiedzą ludową (magia, lecznictwo, zwyczaje prawne, meteorologia), budownictwem i przemysłem artystycznym, a także zwyczajami. Ogłosił m. in.: Zabytki cywilizacji pierwotnej („Wisła” T. 11: 1897), Przezwiska ludowe w parafii krzczonowskiej w pow. lubelskim („Wisła” T. 17: 1903), Ślady powodzi u nas w historii, archeologii, języku, piśmiennictwie i sztuce („Myśl”. Praca zbiorowa, W. 1904). Zwracał uwagę na muzealnictwo etnograficzne. Zajmował się dziejami badań etnograficznych, ogłaszając studia m. in. o O. Kolbergu, J. Karłowiczu, L. Malinowskim. Wraz z W. Taczanowskim był współwydawcą w r. 1903 t. III „Słownika gwar polskich” J. Karłowicza.

Ważne są językoznawcze prace Ł-ego (Kilka zabytków języka staropolskiego, W. 1894, Reguła trzeciego zakonu Św. Franciszka i drobniejsze zabytki języka polskiego z końca wieku XV i z początku XVI-go, W. 1894). Zajmował się wydatnie leksykografią. Rozszerzył znacznie wiedzę o słownikach i gramatykach staropolskich, wypisywał z rękopisów polskich i łacińskich z niezwykłą skrzętnością glosy (Przyczynki do słownika języka polskiego, W. 1891–1900, Najdawniejsze słowniki polskie drukowane, W. 1897, Glosy polskie… z połowy wieku XV, Kr. 1893). Instruowany przez Brücknera odkrywał zabytki dawnej mowy i piśmiennictwa polskiego. Najważniejszym znaleziskiem Ł-ego był dramat z pierwszej połowy XVI w. Sąd Parysa królewicza trojańskiego 1542. Najdawniejsza gra polska drukowana („Prace Filologiczne” T. 5: 1898 z. 2). Odkryte teksty Ł. opracowywał w sposób dogłębny i drobiazgowy, tak by, jak stwierdzał J. Łoś, «już po nim nikt w tym przedmiocie nie miał nic do zrobienia». Ogłosił w „Encyklopedii Kościelnej” (1907) artykuł o Andrzeju Trzecieskim. Do napisania zapowiadanej przez Ł-ego wielkiej monografii Lublina nie doszło (chociaż zgłębił on dzieje miasta wyjątkowo dokładnie), może m. in. dlatego, że w małym stopniu czuł się historykiem. Od badań historycznych jednak nie stronił. Ogłosił liczne cenne rozprawy z historii ogólnopolskiej, a przede wszystkim regionu lubelskiego, wśród nich: Dawne podziały administracyjne dzisiejszej guberni lubelskiej („Wisła” T. 16: 1902), Fabryki ceramiczne w Tomaszowie i Lubartowie dziś nie istniejące („Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol. AU w Kr.” T. 8: 1912), Z czasów wojen kozackich („Przegl. Hist.” T. 9: 1909). Już od r. 1898 był Ł. współpracownikiem Komisji Językowej AU w Krakowie. Najbardziej jednak cenioną przez siebie godność członka korespondenta AU uzyskał 17 V 1900. W Lublinie zamierzał Ł. założyć Tow. Przyjaciół Nauk. Ł. początkowo rzadziej ogłaszał prace pod własnym nazwiskiem; częściej używał pseudonimu lub kryptonimów. Pisał po polsku, czasami tylko po rosyjsku. Publikował swe rozprawy w licznych pracach zbiorowych i wielu czasopismach, oprócz już wymienionych także w: „Kaliszaninie”, „Gazecie Radomskiej”, „Kalendarzu Lubelskim”, „Kłosach”, „Wędrowcu”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Ateneum” i wielu innych, w szczególności zaś w „Wiśle”. Prace Ł-ego znajdujemy też w wydawnictwach krakowskiej AU. Większość to cenne przyczynki, odkrywcze, do dziś cytowane. Niektórych prac Ł. nie drukował, inne opublikowano pośmiertnie. Bibliografia (najpełniejsza J. Starnawskiego ogłoszona w r. 1957 w księdze pamiątkowej poświęconej Ł-emu) obejmuje 575 pozycji.

Latem 1906 r. wziął udział w Zjeździe Rejowskim w Krakowie, gdzie uczestniczył w komisji ortograficznej. Po powrocie do Lublina, jadąc z oględzin pomnika poległych w r. 1809 ułanów ks. J. Poniatowskiego, uległ w nocy z 23 na 24 VIII 1906 ciężkiemu potłuczeniu, gdy konie poniosły. Zmarł w Lublinie 25 VIII 1906 i tamże został pochowany na cmentarzu przy ul. Lipowej. Ogromna spuścizna rękopiśmienna (korespondencja, notaty, materiały etnograficzne) zapisem w większości przekazana AU w Krakowie, znajduje się obecnie w Bibliotece PAN w Krakowie. Księgozbiór Ł-ego, zakupiony od rodziny przez ukonstytuowane 27 III 1907 Tow. Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego, umożliwił utworzenie 26 V 1907 w Lublinie biblioteki jego imienia, istniejącej do dziś, jako Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego. Część rękopisów i druków należących do tego księgozbioru znajduje się także w Bibliotece Narodowej i Bibliotece Publicznej w Warszawie.

Portret pędzla Henryka Krystyna Wiercieńskiego oraz fot. w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, reprod. m. in. „Bibliotekarz Lubelski” 1967 nr 1–2; – Estreicher; Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; Hahn; Taszycki W., Bibliografia onomastyki polskiej, Kr. 1960; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); Słownik folkloru polskiego, Pod. red. J. Krzyżanowskiego, W. 1965 (fot.); Zwolakiewicz H., Etnografowie i regionaliści w badaniach kultury ludowej Lubelszczyzny. (Materiały do „Lubelskiego słownika biograficznego”), Studia i Mater. Lubelskie, Etnografia, Z. 1, L. 1962 s. 39–40; – Araszkiewicz F., H. Ł., L. 1928; Barwiński E., (Nekrolog), „Kwart. Hist.” R. 20: 1906 s. 763; Biernacki M., Wspomnienie o H. Ł-m, „Zdrój” 1946 nr 4 s. 6; Bystroń J. S., Wstęp do ludoznawstwa polskiego, W. 1939; Fita S., H. Ł. i jego biblioteka, „Tyg. Katol.” 1956 nr 15 s. 12; Gawarecka M., H. Ł., „Kamena” 1955 nr 3/4 s. 42–6; H. Ł. i biblioteka jego imienia w Lublinie 1907–1957, Praca zbiorowa, L. 1957 (bibliogr., reprod. portretu); Jaczewski K., Pierwsze ćwierćwiecze Biblioteki Publicznej im. H. Ł-ego w Lublinie, L. 1933 s. 6–9; Królikowski B., Dziedzictwo pana Hieronima, „Kamena” 1965 nr 13/14 z 16 VII – 15 VIII s. 8 i 13; Kryński A. A., H. Ł. (Wspomnienia pośmiertne), „Przegl. Hist.” T. 3: 1906 s. 451–5; Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej, W. 1953 s. 240–1, 572; Kułakowski M., Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1968 I 22; Łoś J., Wiadomość o zbiorach śp. H. Ł-ego, „Spraw. AU”, R. 14: 1909 nr 2 s. 3–8; Mazurkiewicz J., O stanie badań nad ustrojem i prawem dawnego Lublina, w: Księga pamiątkowa 10-lecia Uniw. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, L. 1956 s. 109, 115, 123; Riabinin J., Ze wspomnień o śp. H. Ł-em, „Region Lubelski” T. 2: 1929 s. 13–6; Starnawski J., Z lubelskich tradycji filologii klasycznej, „Roczniki Human. KUL” T. 6: 1957 z. 2 s. 141–57; Szwarcówna W., Zasługi H. Ł-ego dla Lublina, „Bibliotekarz Lubelski” 1967 nr 1–2 s. 12–3; Zalewski L., Biblioteka Seminarium Duchownego w Lublinie i biblioteki klasztorne w diecezji lubelskiej i podlaskiej, W. 1926 s. 182–4, 198–9, 266–7; Zwolakiewicz H., Ruch ludoznawczy w Lubelszczyźnie, „Ognisko Nauczycielskie” 1934 nr 3–4 s. 115; – Dec F., Z życia młodzieży gimnazjum państwowego w Lublinie. Wspomnienia z lat 1902 i 1905, „Region Lubelski” T. 2: 1929 s. 48, 51; Kalendarz Lubelski na r. 1899, s. 13–4; Korespondencja A. A. Kryńskiego, J. Baudouina de Courtenay, J. Łosia, W. Nehringa, A. Brücknera, J. Karłowicza z Ł-em, Oprac. i wyd. J. Starnawski, „Roczn. Human.” T. 11: 1962 z. 1 s. 85–150; Pamiatnaja knižka lublinskoj gubernii, 1884–1906; – „Jęz. Pol.” 1964 nr 1 s. 51–6, 1965 nr 1 s. 44–63; „Kur. Codz.” 1881 nr z 30 VIII; „Lud” T. 2: 1968 cz. 2 s. 585–98, T. 3: 1968 [druk.] 1969 s. 251–84; „Slavia Occidentalis” T. 26: 1967 s. 207–34, T. 28/29: 1971 s. 273–97; „Sobótka” R. 21: 1966 nr 2 s. 337–40; „Zesz. Prasozn.” T. 3: 1972 s. 100–1; – Arch. Urzędu Stanu Cywil, w L.: Parafia katedralna, akt zgonu nr 305/1906; B. PAN w Kr.: rkp. nr 1881 t. 16–26 (52 listy Ł-ego do Teodora Wierzbowskiego), nr 2258–2273 (spuścizna Ł-ego i korespondencja), nr 2285 t. 3 (11 listów do J. Łosia), nr 2780 (2 listy do Stanisława Ciszewskiego); WAP w L.: Lubelskie Gimnazjum Męskie, vol. 723.

Ryszard Bender