Papenkowic Jakub (ok. 1582–1649), profesor teologii i rektor Akademii Krakowskiej. Był synem Macieja Papenka (Papanka), mieszczanina z Uścia Solnego; we współczesnych źródłach – podobnie jak jego bratanek Wojciech (zob.) – występuje najczęściej jako Ustiensis, Ostiensis, Hostiensis de Uszcze itp. Wpisany do metryki Uniw. Krak. 19 X 1600, studia na Wydziale Teologicznym odbył w l. 1600/1–1608 pod kierunkiem Marcina z Płocka i Bazylego Goliniusza, uzyskawszy kolejno w r. 1604 bakalaureat, a z pocz. 1608 r. mistrzostwo sztuk wyzwolonych. Bezpośrednio po promocji magisterskiej rozpoczął wykłady na Wydziale Artium (1608/9–1610/11), już jednak w półr. letn. 1611 został przyjęty do Kolegium Mniejszego i zapewne wkrótce potem powołany na seniora Bursy Jagiellońskiej, którą kierował pewien czas, również po przejściu w r. 1616 do Kolegium Większego. Jako dziekan Wydziału Filozoficznego w półr. zim. 1616/17 zadebiutował w druku wydanym w r. 1617 panegirykiem gratulacyjnym dla nowo wybranego bpa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego, trzy lata później (1619) uczcił pochwalnym Encomium fundację Bartłomieja Nowodworskiego dla Akad. Krak. Wykłady na Wydziale Artium łączył zapewne w tym czasie ze studiami teologicznymi, w l. 1625–6 obronił bowiem na Wydziale Teologicznym tezy dwóch «kwestii»: De visione Dei (1625) oraz De divinissimo SS. Eucharistiae Sacramento (1626), i uzyskał na tej podstawie tytuł bakałarza teologii. Karierę kościelną rozpoczął tradycyjnie od kanonii Św. Anny, skąd ok. r. 1625 awansował do kapituły Św. Floriana, w której poprzez kustodię (ok. r. 1643) doszedł przed r. 1646 do godności prepozyta. Wielokrotny (od r. 1616) prepozyt i skarbnik Kolegium Większego, wcześnie musiał zwrócić na siebie uwagę talentami administracyjnymi, skoro w r. 1623 powierzono mu urząd prokuratora Akademii i wysłano wraz z Jakubem Najmanowicem i Janem I. Petrycym na sejm warszawski, m. in. celem obrony interesów uczelni w sporze z jezuitami o otwarcie kolegium przy kościele Św. Piotra. W tej samej sprawie posłował do Warszawy na obrady sejmowe w styczniu 1625. Dn. 14 IX 1626 został P. wysłany do Rzymu jako prokurator Akademii w toczącym się od 11 IV 1625 przed Trybunałem Roty Papieskiej procesie przeciw prowincjałowi Mikołajowi Łęczyckiemu o uruchomienie w Krakowie jezuickich szkół publicznych. Mimo że w Rzymie znalazł się już po wydaniu (w dn. 19 VI 1626) przychylnej dla zakonu decyzji Roty, bezzwłocznie wszczął energiczne, choć bezskuteczne starania o uchylenie zarówno tego orzeczenia, jak i kolejnych, równie dla Akademii niepomyślnych, dekretów Roty (6 XI 1626 – 15 IV 1630), wysuwając w przedkładanych protestacjach i memoriałach coraz to nowe argumenty przeciw szkołom jezuickim. Równocześnie zabiegał gorliwie o urobienie przychylnych dla Akademii nastrojów w Kolegium Kardynalskim i wpływowych kołach Kurii oraz u generała zakonu jezuitów M. Vitelleschiego. W miarę wyczerpywania się środków proceduralnych, po ogłoszeniu dekretów Roty z 7 VII 1627 i 22 VI 1629 wniósł w imieniu Akademii do papieża Urbana VIII apelację, której tekst (Appellatio ad SS. DD. N. Urbanum VIII in causa iuris legendi Cracoviae), uzupełniony krótkim zarysem powstania, historii i organizacji Uniwersytetu oraz przedrukiem kilku dokumentów w sprawach jezuickich, ogłosił w r. 1630, pt. Informatio iuris et facti, w weneckiej oficynie M. Misseriniego. Doczekawszy w Rzymie opublikowania „Litterae executorales” z 15 IV 1630, ostatecznie oddalających powództwo Akademii i nakazujących wykonanie dekretów Roty z r. 1627 i 1629, z końcem czerwca 1630 powrócił do Krakowa, przywożąc z pięcioletniego pobytu we Włoszech doktorat teologii i obojga praw, uzyskane zapewne w rzymskiej Sapienzy. W Uniwersytecie przyjęty został z mieszanymi uczuciami, jako niezłomny obrońca praw i przywilejów uczelni, ale też jako moralny sprawca porażki Akademii w procesie rzymskim, co jeszcze w r. 1637 zarzucał mu publicznie na konwokacji uniwersyteckiej J. Najmanowic.
Podejrzenia, że przez swą nieudolność zaprzepaścił w Rzymie sprawę akademicką, nie ułatwiły mu w następnych latach kariery uniwersyteckiej. Wprawdzie z pocz. 1631 r. jeździł z Janem Brożkiem do Warszawy, m. in. celem omówienia z Gabrielem Władysławskim szczegółów jego fundacji, i w maju t. r. jako pierwszy profesor objął wykłady na świeżo utworzonej katedrze propedeutyki filozofii («Cursus Vladislavianus»), ale o zwrot wydatków poniesionych na koszty procesu rzymskiego prawował się z Uniwersytetem do r. 1638, a zgodę na nostryfikację przywiezionego z Włoch doktoratu teologii otrzymał «nie bez licznych trudności» dopiero po interwencji bpa krakowskiego Jakuba Zadzika w r. 1639. W czerwcu 1638 jako bakałarz-sentencjonariusz odbył publiczną dysputę na temat nauki św. Tomasza De divina scientia (Kr. 1638), zwyczajową responsję pro loco na Wydziale Teologicznym przeprowadził 17 XI 1639, przedkładając jako tezę inkorporacyjną Questio de liberi humani arbitrii dominio et ad Deum subordinatione (Kr. 1639). Po przejściu na Wydział Teologiczny zrezygnował z zajmowanego od r. 1636 probostwa w Proszowicach (gdzie w t. r. ufundował ołtarz główny w miejscowym kościele parafialnym), otrzymując w r. 1641 prepozyturę w Nowym Korczynie, z której po r. 1645 przeniósł się na probostwo Wszystkich Świętych w Krakowie. W r. 1646 zrzekł się kilku dalszych beneficjów, m. in. kustodii św. Jerzego na zamku krakowskim i altarii św. Bartłomieja w katedrze wawelskiej, być może ze względu na otrzymaną kustodię w kapitule Św. Floriana. Kilkakrotny dziekan Wydziału Teologicznego (1643, 1646, 1648), prowizor Bursy Jeruzalem (1646–9) i prokurator kapituły Św. Floriana, w półr. letn. 1642 został po raz pierwszy wybrany na rektora Uniwersytetu. Piastując ten urząd przez dalsze dwie kadencje (1642/3, 1643), doprowadził w dn. 2 VI 1643 do przeniesienia Szkół Nowodworskich z Bursy Nowej do nowego gmachu przy ul. Św. Anny, zdecydowanie opowiedział się po stronie Uniwersytetu w głośnym procesie z Krzysztofem Najmanowicem o dobra Pielgrzymowice i Świeborowice, w l. 1644–8 prowadził długoletni spór z Wojciechem Boreckim i jego spadkobiercami o nieprawnie zatrzymane dochody probostwa Św. Floriana. Popierany przez J. Zadzika, cieszył się również zaufaniem bpa Piotra Gembickiego, który na synodzie diecezjalnym w r. 1643 powołał go w skład komisji dla cenzury książek i mianował egzaminatorem synodalnym. W jesieni 1645, wyznaczony przez Gembickiego, był P. jednym z delegatów Akademii na toruńskie colloquium charitativum, w czasie którego miał odbyć zwycięską dysputę z kaznodzieją wittenberskim J. Hülsemanem. Mimo postępującej choroby nie dał się przyjaciołom odwieść od zajęć profesorskich i obowiązków oficjalnych; jako wicerektor stał na czele Akademii po śmierci Wawrzyńca Śmieszkowica (21 IX 1646) do końca półr. letn. 1646. W podobnych okolicznościach otrzymał berła rektorskie jako «senior pater» Uniwersytetu po nagłym zgonie (18 IX 1648) Pawła Herki, po czym od 16 X kontynuował swój urząd w semestrze zim. 1648/9. Był nadto w tym czasie prowizorem Szkół Nowodworskich i podkanclerzym Uniwersytetu.
W spisanym w r. 1648 testamencie potwierdził wcześniejsze legaty i fundacje ustanowione w l. 1639–47 m. in. dla kolegiaty Św. Floriana oraz na budowę szpitala i kaplicy szpitalnej w rodzinnym Uściu, gdzie miał zamiar również wymurować kościół w miejsce drewnianej świątyni wzniesionej przez brata Marcina. Przed śmiercią przeznaczył dalsze zapisy m. in. dla Bursy Ubogich Kolegium Mniejszego, Większego, kościołów w Krakowie, Uściu i Nowym Korczynie oraz dla krewnych, przyjaciół i uczniów. Dla sześciu studentów z Uścia utworzył fundację stypendialną (borkarny) pod patronatem Kolegium Większego, ponadto wyznaczył fundusz na druk przygotowanych przez siebie skryptów wykładowych dla katedry filozofii (Cursus Philosophicus). Przeziębiwszy się w czasie powitania przybyłego do Krakowa Jana Kazimierza, zmarł 25 I 1649.
Podobizna na obrazie wotywnym (Ukrzyżowanie, przed nim klęcząca postać fundatora P-a) z r. 1636 w kościele parafialnym w Proszowicach (fot. w: Katalog zabytków sztuki, I); – Estreicher; – Barycz H., Historia Szkół Nowodworskich (1588–1777), Kr. 1939–47 s. 63–4, 102; tenże, Historia UJ; Franke J. N., Jan Brożek, akademik krakowski, Kr. 1884; Hist. B. Jag., I; Wiśniewski J., Dekanat miechowski, Radom 1917 s. 187; tenże, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskiem, Skalbmierskiem i Wiślickiem, Mariówka 1927 s. 116, 121; Wyczawski H., Biskup Piotr Gembicki 1585–1657, Kr. 1957; Załęski, Jezuici, II; – Album stud. Univ. Crac., III 218; Brożek J., Wybór pism, Wyd. H. Barycz, W. 1956 I; Liber chamorum; Metryka promowanych Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1639–1741, Wyd. H. Barycz, „Nasza Przeszłość” T. 3: 1947; Statuta nec non liber promotionum; Wałkowicz W., Bona memoria in funere Jacobi Ustiensis, Kr. 1649; – Arch. UJ: rkp. nr 19 s. 34–36, 48 i passim, nr 32 s. 51–55, nr 36 s. 283–289, nr 37 s. 5, 58 i n., nr 59 s. 49, 55, nr 81 s. 63, nr 109 s. 76, nr 115 s. 87–88, 161, nr 161 s. 1–77, akta papierowe fasc. 459 nr 11866, 11869; B. Jag.: rkp. nr 197 k. 2, nr 220, nr 226 IV, nr 1971.
Leszek Hajdukiewicz