Letyński (Latyński, Leteński) Jan (ur. ok. 1710 – zm. po 1780), złotnik toruński. Ur. w Wąbrzeźnie, był synem tamtejszych mieszczan, Marcina i Anny. W l. 1725–30 uczył się w Poznaniu u Wojciecha Derpowicza, znanego złotnika, rytownika i malarza. Po ukończeniu nauki odbył przepisaną wędrówkę; był w Krakowie, Lublinie i Warszawie. W r. 1735 pracował u złotnika Gruszewicza w Łowiczu przy odczyszczaniu koron z obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem w kościele Bernardynów. Tutaj wszedł w kolizję z prawem, próbując wywieźć diamenty z koron. Od r. 1741 przebywał zapewne w Toruniu, gdzie pracował i wykonał sztuki mistrzowskie, może u złotnika Jana Hausena II. W kwietniu 1742 przyjął prawo miejskie Torunia; mieszkał w kwaterze Świętojańskiej, przy ulicy Rabiańskiej. Otrzymując coraz więcej zamówień wzbogacił się, zakupił wtedy drugi dom na Nowym Mieście koło gospody «Pod Trzema Murzynami».
Powodzenie, jakie osiągnął, spowodowało zawiść kolegów. Wr. 1747 wraz z innymi złotnikami został oskarżony przez starszych Godfryda Kuhtaera i Jana Hausena o podrobienie stempla miasta i używanie fałszywego srebra; zarzutów tych jednakże nie udało się oskarżycielom udowodnić. W r. 1750 L. został wybrany podstarszym cechu. W r. 1752 popadł w konflikt rodzinny, którego przyczyną było jego nieślubne dziecko, został oskarżony i uwięziony; w areszcie usiłował popełnić samobójstwo. Wskutek tych trudności i ataków ze strony towarzyszy cechowych L. stracił obywatelstwo, które mu jednak przywrócono w wyniku apelacji. W r. 1753 pozbawiony został urzędu starszego cechu. W tym czasie popadł też w kłopoty finansowe i sprzedał dom na Nowym Mieście. W wyniku kilkuletniego procesu doszło 30 IV 1755 do polubownego załatwienia sprawy: L. pozostał poza cechem, ale miał prawo stemplować swoje wyroby oraz utrzymywać ucznia i czeladnika, jednak bez możliwości wyzwolenia. Ten stan rzeczy trwał do 15 XI 1764, kiedy L. przyjęty został z powrotem do cechu złotników toruńskich. Zmarł po r. 1780, do tego bowiem roku jego nazwisko występuje w księgach cechowych. Uczyli się u niego Karol Magierski (1742–9), Jakub Lewandowski (przyjęty w r. 1765 na lat 7); pracowali też w jego warsztacie: Michał Borgoni, Franciszek Stetner i czeladnik Rutzinger.
Działalność L-ego posiada dla złotnictwa toruńskiego spore znaczenie. Był jednym z pierwszych Polaków w tamtejszym cechu złotniczym; jako artysta przełamał wlokące się tradycje manieryzmu renesansowego, tworząc w duchu późnego baroku z użyciem rokokowej już dekoracji. Pracował w srebrze, wykonywał głównie kościelne naczynia i sprzęty liturgiczne, zdobiąc je trybowaną dekoracją i lanymi posążkami. Jego twórczość ma indywidualny charakter: cechuje ją lekkość, dekoracyjność przy zamiłowaniu do niektórych rozwiązań (monstrancja z ramionami) i motywów zdobniczych (rogi obfitości). L. sygnował swe wyroby podpisem lub literami JL w prostokącie. Podkreślić jeszcze należy niezwykłą płodność mistrza, którego dzieł udało się dotąd zarejestrować ponad trzydzieści (a wciąż identyfikuje się nowe); różnią się one wartością artystyczną (przeważnie jest ona niewysoka), co wskazuje, że mając wiele zamówień, korzystał z pomocy sił warsztatowych.
Do ważniejszych, znanych prac L-ego należą: tron eucharystyczny w katedrze we Włocławku (1744), liczne monstrancje, np. w kościele Św. Jana w Toruniu (1744), w kościele parafialnym w Zabartowie (1744), Fordonie (1745), w kościele Karmelitów w Oborach (ok. poł. w. XVIII), w kościele Najśw. Maryi Panny w Toruniu (1747), w kościele Bernardynów w miejscowości Skąpe-Wymyślin (1750), w kościele parafialnym w Świeciu (ok. 1750), Nowem (ok. 1750), w katedrze w Gnieźnie (monstrancja z r. 1750 wykonana na wzór ostensorium z r. 1673, sprawiona przez Michała Maurycego Korneckiego, dziekana gnieźnieńskiego), w kościele parafialnym w Przysiersku (1751), w Gułtowach (1759, z fundacji Kazimierza Słuckiego), Jaksicach (ok. 1760), w Radzikach Dużych (1766, przerobiona). L. wykonał również kielichy dla kościoła w Byszewie (1747, niezachowany?), kolegiaty w Kruszwicy (niezachowany), kościoła w Rypinie (autorstwo dyskusyjne). Z innych jego prac zachowały się: sukienka na obrazie Matki Boskiej w ołtarzu głównym (wykonana wspólnie z innymi złotnikami, autorstwo niesprawdzone) i srebrna płyta wotywna z przedstawieniem Matki Boskiej osłaniającej płaszczem dziewczęta (1748), obydwa dzieła w kościele Św. Jana w Toruniu, popiersia relikwiarzowe świętych: Wojciecha, Stanisława i Mikołaja w kościele parafialnym w Chełmży (przerobione lub wykonane w r. 1752–3 na wzór hermy św. Filipa z w. XVII), łódka na kadzidła z kościoła w Przysiersku, sukienka na obrazie Matki Boskiej w Nawrze, antepedium z katedry w Płocku (przed 1759). L. wykonał także dla katedry w Gnieźnie reperację i uzupełnienia krzyża procesyjnego z r. 1667, tzw. «prymasowskiego» (1748).
Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. V z. 3, 5, 24, T. XI z. 9, 13, 15; – Celińska E., J. L. – złotnik toruński z połowy XVIII wieku, Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika w Tor. Nauki Humanistyczno-Społeczne, Z. 28, Tor. 1968 s. 165–92; Czihak E., Die Edelschmiedekunst früherer Zeiten in Preussen, Leipzig 1908 II 136, 137 nr 103; Katedra gnieźnieńska, P.–W.–L. 1970 I 398, 406–7, II 1968 ryc. 339; Kohte J., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, Berlin 1898 I 137, Berlin 1897 IV 17, 33, 88, 173; Lepszy L., Cech złotniczy w Krakowie, „Roczn. Krak.” R. 1: 1898 s. 217; tenże, Przemysł złotniczy w Polsce, Kr. 1933 s. 285; Makowski B., Sztuka na Pomorzu. Jej dzieje i zabytki, Pam. Inst. Bałtyckiego, Tor. 1932 IX 117, 205, 206; Nowowiejski A., Płock, monografia historyczna, Wyd. 2, Płock 1930 s. 431; – IS Pan: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. XI, Pow. golubsko-dobrzyński, rypiński i toruński, (mszp.).
Jan Samek