Michalski Jan (1876–1950), bibliofil, pedagog. Ur. 6 III w Wierzbicy w woj. kieleckim, był synem Pawła, rolnika-dzierżawcy, i Marii z Symonowiczów. Ukończył III Rządowe Gimnazjum Klasyczne w Warszawie, a następnie w l. 1896–1900 studiował filologię klasyczną na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniw. Warsz., uzyskując stopień kandydata. W czasie studiów należał do zarządu Bratniej Pomocy i Sądu Koleżeńskiego. W r. 1900 otrzymał od Kuratorium Okręgu Naukowego Warszawskiego zezwolenie na nauczanie w szkołach prywatnych i do r. 1906 wykładał język polski i łacinę na pensjach M. Raumowej, J. Gagatnickiej, A. Jasieńskiej, J. Kotwickiej, J. Jawurkówny i J. Kowalczykówny, a także w gimnazjum męskim E. Konopczyńskiego. W l. 1900–1904 (lub 1905) był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej. Po wystąpieniu z partii nie przestał być jej sympatykiem, a jego mieszkanie służyło za punkt spotkań i kolportażu bibuły. Był kilkakrotnie przed 1 Maja aresztowany prewencyjnie przez władze carskie. W okresie strajku szkolnego 1905 r. był członkiem Koła Wychowawców. Od czerwca do grudnia 1907 pełnił funkcję prezesa Polskiego Związku Nauczycielskiego, a w l. 1908–9 był redaktorem i wydawcą miesięcznika „Nowe Tory”, organu tegoż Związku. W l. 1906–18 uczył języka polskiego, łaciny i historii w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców w Warszawie. Jednocześnie w l. 1913–14 był kierownikiem działu książek Antykwarni Warszawskiej. Z ramienia Antykwarni M. opracował i wydał cztery katalogi antykwarskie: w r. 1913 Varsaviana i Pamiętniki, podróże, życiorysy, a w r. 1914 Numizmatyka, sfragistyka, skarbowość i Krajoznawstwo.
Od września 1918 pełnił M. funkcję wizytatora szkół średnich, a od listopada 1919, nie przestając odbywania wizytacji szkolnych, został naczelnikiem wydziału w Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Brał czynny udział w organizacji szkolnictwa w Białostockiem, Lubelskiem i na Podlasiu. W l. 1922–31 był wizytatorem szkół średnich w Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego. W r. 1927 został członkiem Komisji Kwalifikacyjnej, a od r. 1930 Komisji Dyscyplinarnej dla urzędników instytucji podległych temuż Kuratorium. Konflikt z kuratorem Okręgu Szkolnego Warszawskiego I. Pytlakowskim na tle lewicowych poglądów M-ego spowodował przedwczesne przeniesienie go w sierpniu 1931 na emeryturę. Od września t. r. podjął M. pracę w warszawskim szkolnictwie średnim; przez krótki okres uczył w Gimnazjum im. J. Zamoyskiego, a w l. 1931–46 w Gimnazjum W. Górskiego. W l. 1936–8 był członkiem, a od r. 1938 do wybuchu wojny przewodniczącym Komisji Oceny Książek i Pomocy Szkolnych w zakresie języka polskiego przy Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. W okresie drugiej wojny światowej uczył w swym mieszkaniu na tajnych kompletach młodzież ze szkoły Górskiego i z Gimnazjum Żeńskiego im. J. Słowackiego.
Od czasów gimnazjalnych, tj. od r. 1893, M. gromadził książki z zakresu literatury i kultury polskiej. W skład jego biblioteki weszły następnie części księgozbioru A. Pawińskiego (wydawnictwa PAU), A. Niemirowskiego (druki ulotne z początku XIX w.), B. Hillera (teatralia z końca XVIII i pocz. XIX w.), J. Weyssenhoffa (druki z XVIII w.) i W. Gomulickiego (druki XVI–XVIII w.). M. zgromadził, jak pisze J. W. Gomulicki, «najpiękniejszy i najbogatszy w Warszawie prywatny księgozbiór polonistyczny, obfitujący również w literaturę pamiętnikarską, w varsaviana, w judaica i w literaturę folklorystyczną». Równolegle ze zbiorami bibliotecznymi, które liczyły ponad 40 000 tomów, w tym przeszło 8 000 starych druków, M. gromadził muzealia (wyróżniał się zbiór rycin i pamiątek związanych z osobą A. Mickiewicza) oraz zabytki sztuki ludowej (ceramika, wycinanki). Szczegółowy opis zbioru podaje E. Chwalewik w pracy „Zbiory polskie” (W. 1927). Księgozbiór M-ego był skatalogowany i udostępniany zarówno badaczom literatury, jak młodzieży. W. Borowy pisze, że «chyba żadna większa polonistyczna praca historyczno-literacka w Warszawie w ciągu kilku dziesiątków lat nie obyła się bez pomocy jego biblioteki». Druki M-ego były wielokrotnie eksponowane na wystawach, m. in.: Pamiątki epoki kościuszkowskiej (w r. 1917) i Pięć wieków drukarstwa polskiego (w r. 1922). W r. 1926 zorganizował, głównie w oparciu o swe zbiory, wystawę: «Trzysta lat drukarstwa warszawskiego», oraz opracował i wydał katalog tej wystawy. W r. 1936 M. zorganizował wystawę książek z dziedziny historii bibliotek, a w r. n. dużą ekspozycję poświęconą Sienkiewiczowi.
W okresie okupacji hitlerowskiej organizował M. od wiosny 1941 w swym mieszkaniu cotygodniowe spotkania, na które schodzili się zarówno bibliofile, jak pisarze i naukowcy różnych dziedzin humanistyki. Na spotkania te, połączone z referatem jednego z uczestników, M. przygotowywał ze swych zbiorów małe wystawki. W czasie powstania 1944 r. najcenniejsza część zbiorów M-ego uległa zniszczeniu (najważniejsze Mickiewicziana), jednak trzon biblioteki ocalał. W r. 1947 M. przekazał swą bibliotekę Centralnemu Instytutowi Kultury, a po likwidacji tego Instytutu powołał do życia w r. 1949 Fundację im. Jadwigi i Jana Michalskich, związaną organizacyjnie z Instytutem Badań Literackich (IBL). M. został mianowany kuratorem Fundacji. W r. 1952 księgozbiór został włączony do Biblioteki IBL i jest tam przechowywany do chwili obecnej.
M. był współpracownikiem wydawnictwa „Wiek XIX. Sto lat myśli polskiej” (t. II, W. 1907), a także autorem wstępów i objaśnień do kilku dzieł klasyki literatury polskiej. Opublikował też kilka artykułów w „Nowych Torach”, „Arkadach” i innych czasopismach. Już po śmierci M-ego ukazał się jego pamiętnik: 55 lat wśród książek. Wspomnienia, wrażenia, rozważania (Wr. 1950), w którym dał plastyczną charakterystykę warszawskiego środowiska antykwarskiego i bibliofilskiego. M. był członkiem Tow. Bibliofilów Polskich w Warszawie, Tow. Miłośników Książki w Krakowie oraz członkiem honorowym Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza. Od r. 1938 był członkiem korespondentem Wydziału I Tow. Naukowego Warszawskiego, a od r. 1945 współpracownikiem Komisji Historii Literatury Polskiej PAU.
M. zmarł w Warszawie 4 VI 1950, pochowany został na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie. Ożeniony był dwukrotnie. Z Józefą z Bujalskich miał syna Zbigniewa, zmarłego ok. r. 1946 w Brazylii, a z Jadwigą z Kiersnowskich, nauczycielką szkół średnich, syna Jerzego, historyka.
Fot. w: M. J., 55 lat wśród książek. Wspomnienia…; – W. Enc. Powsz., (PWN); Słownik Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); – [Ewas], Zbiory gromadzone przez 55 lat. Skarby sztuki i literatury przekazał prof. M. Polsce Ludowej, „Życie Warsz.” 1950 nr 43 s. 6 (fot.); Gomulicki J. W., Rocznik Literacki za r. 1975, s. 335; Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, W. 1934 II; Nowi członkowie Tow. Nauk. Warsz., „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 31/38: 1938–45 s. 113–14; Pamiętnik II Zjazdu Bibliofilów Polskich w Warszawie (31 X – 2 XI 1926), W. 1928 s. 11, 12, 85, 129, 145; Radlińska H., Z dziejów pracy społecznej i oświatowej, Wr.–W.–Kr. 1964; Weyssenhoff J., Nowa placówka kulturalna, „Tyg. Ilustr.” 1913 nr 16 s. 304–5; Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; – Gałecki W., Jeszcze raz przez życie, Kr. 1966; Gruszczyńska Z., Czterdzieści lat w szkole. Wspomnienia uczennicy i nauczycielki, W. 1959 s. 76–9, 82, 84, 90, 222; Rabska Z., Moje życie z książką. Wspomnienia, Wr. 1964 II; Ruch służbowy. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1917/18 nr 7 s. 278, 1919 nr 3 s. 91, nr 12/13 s. 427, 1922 nr 23 s. 416, 1927, 1929, 1930, 1931; Spis nauczycieli Zagórowskiego, I–II; Zanowa J., W służbie oświaty. Pamiętnik z lat 1900–1946, Wr.–W.–Kr. 1961; – „Życie Warsz.” 1950 nr 154 s. 5, 155 s. 2; – Relacje ustne Jadwigi i Jerzego Michalskich.
Stanisław Konarski
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to tekst zaktualizowany, uwzględniający opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.