INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Jan Nepomucen Potocki h. Pilawa  

 
 
Biogram został opublikowany w latach 1984-1985 w XXVIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Potocki Jan Nepomucen Eryk (zm. po 1815), poseł na sejm, brygadier kawalerii narodowej, działacz wolnomularski. Był najmłodszym synem Eustachego (zob.) i Marianny z Kątskich, bratem Jerzego (zob.), Ignacego (zob.) i Stanisława Kostki (zob.). W literaturze często jest mylony z Janem, podróżnikiem i pisarzem.

Wczesne sieroctwo (od r. 1768) zaważyło prawdopodobnie na tym, że w przeciwieństwie do starszych braci P. nie odebrał staranniejszego wykształcenia, nie najlepiej znał m. in. język francuski. W r. 1772 domowym nauczycielem P-ego był pijar, ks. Antoni Popławski. W r. 1776 P., wraz z braćmi: Ignacym i Stanisławem, uczestniczył w lubelskim sejmiku poselskim po stronie opozycyjnej większości i podpisał manifest przeciw elektom sejmiku regalistycznego. W połowie października 1778 przybył do Paryża. Po powrocie, w r. 1780, posłował na sejm z ziemi wiskiej. Należał wówczas do masonerii, stając na czele nowo utworzonej polskojęzycznej loży «Świątynia Izis» (kwiecień 1780). Być może wiązało się to z małżeństwem z Ludwiką (Luizą) d’Aloy, córką Jana Baptysty (zob.), rozwiedzioną z Aleksandrem Rożnieckim, której bracia byli wolnomularskimi dygnitarzami. Gdy w r. 1781 w. mistrzem został brat P-ego Ignacy, P-emu przypadło stanowisko drugiego wielkiego dozorcy Wielkiego Wschodu Narodowego (był nim do r. 1784). W czerwcu 1781 P. prosił króla o jakiś urząd, w lipcu 1783 był rotmistrzem kawalerii narodowej. Protestując przeciw ustawie dotyczącej Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej (zwalczanej przez brata Ignacego), P., który posłował z woj. lubelskiego na sejm grodzieński 1784 r., 9 XI t. r. złożył demonstracyjną dymisję z rotmistrzostwa, dał się jednak chyba nakłonić do jej cofnięcia. W r. 1786, gdy król odmówił jego prośbie o strażnikostwo lit., P. definitywnie zrezygnował z rotmistrzostwa. T. r. posłował na sejm z ziemi wiskiej.

W kwietniu 1788, wraz z braćmi Ignacym i Stanisławem Kostką, uczestniczył P. w puławskim zjeździe opozycji. Dn. 14 VIII t. r. był u Szczęsnego Potockiego w Tulczynie, po czym pojechał zapewne na podolski sejmik poselski, by wspierać starającego się tam o mandat brata Jerzego. W przededniu Sejmu Czteroletniego sekundował braciom w zwycięskiej walce z królewskim projektem zawiązania konfederacji przed sejmem. W marcu 1789 P. wrócił do wojska, objąwszy komendę nowozaciężnej brygady kawalerii narodowej; 30 XI t. r. oddział został sformowany. W t. r. P. darował skarbowi państwa swój pałac w Lublinie; Komisja Skarbowa przejęła go w styczniu r. n. W październiku 1790 P. został przez Tadeusza Kościuszkę desygnowany na szefa komisji, która miała zbadać warunki transportu wojskowego między Warszawą a województwami ukrainnymi. Jako osobisty przyjaciel brygadiera P. miał wówczas namawiać ojca Tekli Żurowskiej do zgody na jej małżeństwo z Kościuszką. Dn. 3 V 1791 należał do oficerów stojących w pobliżu tronu, we wrześniu i październiku t. r. ze swą brygadą uczestniczył w manewrach pod Gołębiem (m. in. 22 IX dowodził całą kawalerią).

Po warszawskich uroczystościach z okazji pierwszej rocznicy Konstytucji 3 maja, w obliczu wojny, P. 9 V 1792 opuścił stolicę i wyruszył ze swą brygadą z Krasnegostawu ku Radzyniowi, ściągając poszczególne komendy z Mazowsza, Krakowskiego i Sandomierskiego. Upomniany w Radzyniu przez naczelnego wodza z powodu zbyt wolnego marszu brygady, P. podążył w kierunku Brześcia Lit., a następnie stanął w Grodnie (czerwiec). Zaskoczony na Podlasiu wieścią o przystąpieniu Stanisława Augusta do targowicy, 29 VII 1792 złożył na ręce wodza dymisję, po czym wyjechał do Warszawy. Choć król próbował go odwieść od decyzji porzucenia armii (przyjął brygadiera w Warszawie 4 VIII), P. nie uległ i rychło opuścił stolicę. Przebywał w Lipsku (był tam m. in. w październiku 1792 podczas spotkania przywódców emigracji). W r. 1793 wykonał tam popiersie (miedzioryt punktowany sygn. J. E. Potocki, sculps.) swego brata Ignacego (Zbiory Ikonogr. B. Narod.). Wiosną 1794 P. znajdował się w Dreźnie skąd, uprzedziwszy wymuszone na elektorze przez Rosję i Prusy aresztowanie emigrantów, wyjechał z bratem Stanisławem Kostką do Czech. Gdy w początkach lipca t. r. Stanisław Kostka został na rozkaz Wiednia aresztowany w Karlsbadzie, P-ego już z nim nie było – wyjechał do Galicji. Jego losy w najbliższych latach nie są znane.

W ostatecznych działach rodzinnych z braćmi (1779) P. otrzymał klucz radzyński oraz Syrniki w woj. lubelskim; w lipcu 1783 tytułował się nadto star. brzostowickim. Żona «utracjuszka i fantastyczka» (L. Dembowski), przyprawiła go o ruinę majątkową. Potrzeby finansowe skłoniły P-ego do zaciągnięcia w r. 1786, wraz z bratem Ignacym, poręczonej przez Piotra F. Teppera pożyczki u bankierów holenderskich (100 000 dukatów); P. zahipotekował ją na Radzyniu. Wbrew warunkom umowy do r. 1792 spłacił tylko nieznaczną część długu i odsetków. Komisja rozliczająca masę upadłościową Teppera obciążyła zatem Radzyń i Syrniki; 24 VI 1802 zostały one sprzedane w drodze licytacji, ale na pokrycie długów nie wystarczyły. Dalszych rozliczeń dokonywał Ignacy Potocki, który przejął zobowiązania finansowe brata. Od r. 1803 P. żył wraz z jedynaczką Laurą (do r. 1803 kształconą w Wiedniu) w Klementowicach łaską i kosztem Ignacego. Żywione przez eks-brygadiera w r. 1805 nadzieje, że jego córka otrzyma jakiś posag od wdowy po Szczęsnym, rozwiały się. Żona P-ego, porzuciwszy go, najpóźniej jesienią 1793 osiadła pod Londynem; do Polski nigdy już nie wróciła. P. wiódł ponoć w młodości bujne życie romansowe; jego partnerką była m. in. druga żona Szczęsnego, Józefina z Mniszchów (owocem ich związku miał być, wedle przekazanej przez A. Chrząszczewskiego tradycji tulczyńskiej, Włodzimierz Potocki) oraz żona Prota Potockiego, Marianna z Lubomirskich. Miał w rodzinie opinię dziwaka («chimeryka»).

W czasie odnowienia w r. 1811 działalności Wielkiego Wschodu Narodowego został P. pierwszym wielkim dozorcą. Po śmierci w. mistrza Ludwika Gutakowskiego przewodniczył 1 III 1812 posiedzeniu Wielkiego Wschodu, na którym wybrano w. mistrzem jego brata Stanisława Kostkę. Po zawieszeniu działalności Wielkiego Wschodu Kapituła Najwyższa 28 XII 1813 powierzyła P-emu zastępstwo w. mistrza. Wznowił on działalność Kapituły w marcu 1814 i z końcem sierpnia t. r. przekazał władzę Stanisławowi Kostce. W wyborach 27 IV 1815 został Stanisław Kostka ponownie obrany w. mistrzem, a P. zastępcą (namiestnikiem). Wg S. Małachowskiego-Łempickiego P. był członkiem Kapituły jeszcze w r. 1820, ale w spisach członków Wielkiego Wschodu podanych przez W. Wilkoszewskiego ostatni raz figuruje w r. 1815. Z t. r. pochodzi druk masoński: „Śpiew braterski na dzień imienin … Jana Nepomucena Potockiego, namiestnika W.M.W.W.N......” (b. m. 1815, B. PAN w Kr.: rkp. 2205). Na tym kończą się nasze wiadomości o P-m.

Jedyna córka z małżeństwa z Ludwiką d’Aloy, Laura, wyszła za mąż za Stanisława Tarnowskiego, starościca sulejowskiego, zwanego «Egipcjaninem».

 

Kossakowski S., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; PSB, (Potocki Ignacy); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Wojtas H., Lista honorowych gości na premierę „Kazimierza Wielkiego” (1792), „Pam. Teatr.” R. 15: 1966 s. 226; – Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 8; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Jaroszewski T. S., Chrystian Piotr Aigner, W. 1965 s. 47–8; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–6 I 112, 128, 189, III 75; Kermisz J., Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej, L. 1939; Kieniewicz S., Ignacy Działyński, Kórnik 1930 (w indeksie pomieszany z Janem – podróżnikiem); Korzon T., Kościuszko, Wyd. 2., Kr. [b. r.] s. 262; tenże, Wewnętrzne dzieje, IV; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, P. 1874–5 II 411, III 102, 148–9, 217, 279; Libiszowska Z., Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, W. 1972; Michalik B., Działalność oświatowa Ignacego Potockiego, Wr. 1979; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 336, 339; Morawski K. M., Ignacy Potocki, Kr., 1911; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Ratajczyk L., Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, W. 1975; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I; Wilkoszewski W., Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922–4 I–II; Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1867 s. 23, 243; – Archiwum Wróblewieckie, S. 3., Lw. 1883 s. 153–4; Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wr. 1976; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 64, 78, 82–3; Diariusz sejmu (…) grodzieńskiego r. 1784, W. 1785; Diariusz sejmu warszawskiego (…) 1780 r., W. 1780; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; [Kołłątaj H.], Listy… pisane z emigracji, P. 1872 I 47, 77; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Wr. 1978; [Kossakowska K.], Listy P. 1883 (poza indeksem s. 220, 266, 272, 289); Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 I; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Paryż 1848 s. 218; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I; Stanisław August i książę Józef w świetle własnej korespondencji, Lw. 1904 s. 90 (in. s. nie dotyczą P-ego); Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; – AGAD: Arch. Branickich z Białegostoku rkp. 99, Arch. Gospod. Wilanowskie Anteriora rkp. 229, 245, Arch. Publ. Potockich, rkp. 318/I–II, 374, Zbiór Anny Branickiej P. 22 (AB 265); B. Czart.: rkp. 683, 735 (W. Poletyło 2 i 9 III 1790); B. PAN w Kr.: rkp. 336, 2205.

Zofia Zielińska

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.