Potocki Jan h. Szreniawa (ok. 1619–1681), rotmistrz wojsk kor., podczaszy chełmski i stolnik bielski. Pochodził z rodziny, której gniazdem rodowym były Potoki w pow. lelowskim, a która przeniosła się następnie do pow. bieckiego. Od końca XVI w. rodzina ta była związana z ruchem reformacyjnym. Różnowiercą był dziad P-ego Jan, właściciel Łużnej Górnej w pow. bieckim. Ojciec P-ego Adam (zm. 1635) był arianinem, podobnie jak jego matka Zofia (zm. 1650), córka Mikołaja Przypkowskiego. P. był ich najstarszym synem, bratem Wacława (zob.) i Jerzego, podczaszego chełmskiego.
P. uczył się zapewne w szkole ariańskiej w Raciborsku pod Krakowem, utrzymywanej przez Krzysztofa Morsztyna, star. filipowskiego. W r. 1636 po śmierci dziada Jana objął w imieniu swoim i braci Łużną Górną i Dolną oraz pozostałe dobra po ojcu Adamie. W r. 1637 brał prawdopodobnie udział w walkach z powstaniem kozackim Pawluka, a wraz z bratem Wacławem – w kampanii 1638 r. na Ukrainie, także przeciw Kozakom. Dn. 16 V 1645 uczestniczył w zjeździe szlachty pow. bieckiego, zebranej na roki grodzkie. W r. 1646 (16 VI), w wyniku podziału dóbr dziedzicznych pomiędzy braci, otrzymał folwark górny we wsi Łużnej z dworem i wszystkimi zabudowaniami, a także wsie: Bielankę i Hunowice na Rusi. Był już wówczas żonaty z arianką Zofią, córką Daniela i Elżbiety z Moskorzewskich Taszyckich, i t. r. otrzymał za zgodą swych teściów wójtostwo we wsi Staszkówce (Staśkówce, pow. biecki). Dn. 9 X 1648, wraz z Władysławem Lubienieckim, oblatował w grodzie bieckim uchwały sejmiku w Bieczu. Jako chorąży pow. bieckiego brał, wraz z dwoma braćmi, udział w kampanii beresteckiej 1651 r., w ramach pospolitego ruszenia szlachty województwa krakowskiego, w pułku Aleksandra Lubomirskiego. W bitwie beresteckiej (28–30 VI 1651) został ciężko ranny. Na sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach 15 XII 1651 zalecono go wraz z bratem Jerzym (także ranionym), do nagrody za zasługi wojenne i rany doznane pod Beresteczkiem. Podobną instancję za P-m wniósł tenże sejmik z 11 VI 1652. Z racji poniesionych ran został P. zwolniony z pospolitego ruszenia na wyprawę 1652 r.
Po klęsce wojska kor. pod Batohem (1/2 VI 1652), obawiając się pochodu Bohdana Chmielnickiego w głąb Rzpltej, schronił się wraz z rodziną na Słowacji w Bardiowie. Utrzymywał zbór, w którym nabożeństwa odprawiał Andrzej Wiszowaty. P., jak i jego bracia, nie należał do fanatyków ariańskich; ich poddani i ekonomowie byli na ogół katolikami. Kościół parafialny w Łużnej także należał do katolików, których nie zmuszano do przechodzenia na arianizm. Konfesja ta nie przeszkodziła P-emu poświęcić się całkowicie służbie wojskowej; jako arianin, a później konwertyta, służył w wojsku ponad 30 lat, głównie jako rotmistrz powiatowy. Wobec przyjęcia dowództwa w jednej z kompanii dragonii «JKM» i braku funduszy 28 XII 1654 wydzierżawił P. Staszkówkę Dobrogostowi Krasickiemu. P. uczestniczył w obradach sejmiku relacyjnego woj. krakowskiego w Proszowicach 14 VII 1655, na którym został wyznaczony na deputata pow. bieckiego do wybierania podatków.
Wobec załamania się Rzpltej i ogromnych sukcesów Szwedów porzucił P. w r. 1655 służbę w kompucie kor. W jego majątku – Górnej Łużnej – odbyła się 10 X 1655 narada znanych arian, na czele z Stanisławem Lubienieckim i Jonaszem Szlichtyngiem, nad wytworzoną sytuacją. W Łużnej miał odbyć się także drugi zjazd w listopadzie t. r. z udziałem nie tylko ariańskiej, ale także kalwińskiej szlachty. P. w połowie października przybył do Krakowa, gdzie uczestniczył w podpisaniu aktu poddania południowych województw Rzpltej Karolowi X Gustawowi (21 X 1655), a także wziął udział w spotkaniu S. Lubienieckiego i innych arian z sekretarzem króla szwedzkiego J. Torquatusem (24 X t. r.). Wkrótce jako strażnik wyprawy szlachty proszwedzkiej, wraz z wnukiem Stanisława «Diabła» Stadnickiego – Janem z Jodłówki, przybył do Biecza i manifestacyjnie zajął to miasto w imieniu Karola X Gustawa. Biecz był już właściwie opanowany, gdy z pobliskiej Kobylanki nadeszła odsiecz pod komendą star. bieckiego Jana Wielopolskiego i jego siostrzeńca Jana Pieniążka. P. dzielnie odpierał na cmentarzu ataki piechoty starościńskiej i wycofał się z miasta z bronią w ręku w kierunku Rożnowic (Rozenbarku) dopiero po śmierci współdowódcy wyprawy Jana Stadnickiego. W obawie o swe dobra przeniósł prawa własności Łużnej na brata Wacława, który wniósł uczynioną darowiznę do grodu bieckiego. Po przybyciu Jana Kazimierza do Lubowli 27 XII 1655 J. Pieniążek uzyskał od króla za niedawne wyparcie arian z Biecza nadania na Łużną i Staszkówkę, odjęte P-emu jako arianinowi i adherentowi szwedzkiemu. Tylko znanej solidarności rodzin ariańskich zawdzięczali Potoccy utrzymanie się przy tych dobrach. J. Pieniążek zajął Łużną, lecz się na niej nie utrzymał, gdyż była ona już we władaniu brata P-ego Wacława. Gdy podjęto akcję przepędzania «lutrów» z Sądecczyzny, P. wraz z rodziną uszedł do Krakowa, powierzając swe dobra bratu Wacławowi. Wkrótce, podobnie jak i pozostali bracia, przeszedł na katolicyzm, choć jego najbliższa rodzina nadal trwała w arianizmie.
P. wziął udział w kampanii przeciwko Jerzemu II Rakoczemu w r. 1657, a w r. 1658 widzimy go podczas rekrutacji piechoty łanowej woj. krakowskiego i sandomierskiego do regimentu pod komendą Jana Pawła Cellarego, gdzie miał etat kapitana. Zgodnie z uniwersałem dowódcy z 11 V 1658 został wysłany z tego regimentu do powiatów: bieckiego i czchowskiego, na egzekucję poboru łanowego przeznaczonego na utrzymanie tej jednostki. Sumy wyłożone na zaciąg i sprzęt wojenny znacznie nadwerężyły fortunę P-ego i zmusiły go do odsprzedania swej dziedzicznej Górnej Łużnej bratu Wacławowi (przed 26 II 1658). Za zasługi wojenne został (24 VII 1658) mianowany podczaszym chełmskim, za zasługi położone podczas oblężenia Torunia dostał 28 XI t. r. od króla stolnikostwo ziemi bielskiej (dopiero w pocz. 1667 r. oficjalnie przekazał urząd podczaszego chełmskiego bratu Jerzemu, pozostając przy stolnikostwie ziemi bielskiej). Dn. 7 XII t. r. hetman polny kor. Jerzy Lubomirski w obozie pod Toruniem nadał mu wieś i wójtostwo Staszkówkę, od których został odsądzony pod koniec 1655 r. Pod Toruniem służył P. jako kapitan w regimencie piechoty łanowej woj. krakowskiego pod komendą star. spiskiego Stanisława Lubomirskiego. Widocznie wcześniej porzucił służbę w regimencie pieszym Cellarego.
Jako «kapitan JKM, który dwadzieścia i kilka lat służąc ojczyźnie i ludzi swych w obsydyjej Torunia w szturmie potraciwszy», był P. zalecony do nagrody na sejmiku woj. krakowskiego w Proszowicach 28 II 1659. Na sejmiku relacyjnym woj. krakowskiego (25 VI 1659) został wybrany na sędziego skarbowego przy urzędzie grodzkim i ziemskim krakowskim. Wobec upływu z dn. 10 VII 1660 terminu opuszczenia Rzpltej przez arian, otrzymał P. fikcyjną darowiznę działów we wsiach: Brzanie, Falkowej w pow. bieckim i Bukowcu w pow. czchowskim od Jana i Samuela Przypkowskich, którzy zabezpieczali się w ten sposób przed konfiskatą dóbr. Jednocześnie, wraz z bratem Jerzym, został P. jednym z opiekunów żony Jana Przypkowskiego – Anny. Na sejmiku woj. krakowskiego 28 III 1661 polecono posłom domagać się na sejmie, aby w zamian za kilkanaście tysięcy zł, jakie skarb kor. był winien P-emu, nadano mu w dziedziczne władanie wieś i wójtostwo Staszkówkę i aby dobra te wolne były od stacji żołnierskich. Dn. 8 VIII 1663 otrzymał P. zgodę na cesję tych dóbr na rzecz brata Jerzego.
W okresie wojny domowej z Lubomirskim opowiedział się P. za «partią» eksmarszałka, a w r. 1666 wraz z pospolitym ruszeniem woj. krakowskiego uczestniczył w walkach z oddziałami królewskimi. Jako podczaszy chełmski stanął na czele poselstwa szlachty woj. krakowskiego do Jana Kazimierza i w obozie pod Błoniem koło Warszawy wygłosił mowę do króla imieniem swego województwa, prosząc o pokój i wnosząc publiczną instancję za Lubomirskim (11 VI 1666). Był obecny na sejmiku proszowskim 28 IX t. r., gdzie poparł skargę brata Wacława na komputową chorągiew wołoską rtm. Jana Piwo, która poczyniła znaczne szkody w Łużnej. W konflikcie tym brali udział wszyscy trzej bracia Potoccy, którzy wobec zerwania sejmu 1666 r. ponownie wnieśli protestację do grodu bieckiego (10 XII t. r.) w sprawie najazdu na Łużną. Na sejmiku proszowskim, 14 XII 1667, wobec ataków na P-ego z racji arianizmu jego żony Zofii, szlachta wzięła go w obronę i naznaczyła pięcioletni czas zwłoki, przeznaczony na nawrócenie jego małżonki na katolicyzm. Dn. 23 VII 1668 P. podpisał się w Proszowicach pod konfederacją szlachty woj. krakowskiego przeciwko abdykacji Jana Kazimierza, a także uczestniczył 15 X t. r. w obradach przedkonwokacyjnego sejmiku tegoż województwa. W obozie pod Wyśmierzycami (19 V 1669) na pospolitym ruszeniu szlachty woj. krakowskiego został obrany sędzią pow. bieckiego «do kryminałów».
P. był elektorem Michała Korybuta z woj. krakowskim. Na sejmiku relacyjnym woj. krakowskiego 23 II 1671 został wyznaczony do wybierania uchwalonych podatków w pow. bieckim. Dn. 22 I 1672 podpisał się pod protestacją szlachty tegoż województwa po zerwaniu sejmiku proszowskiego. Uczestniczył w konfederacji gołąbskiej opowiadającej się za Michałem Korybutem. Stosownie do laudum szlachty woj. krakowskiego zgromadzonej pospolitym ruszeniem pod Lublinem (7 XI 1672) został P. kapitanem jednej z trzech kompanii dragońskich (60 koni) zaciągu powiatowego, zwerbowanych dla obrony woj. krakowskiego. Służbę przypowiedziano mu począwszy od 1 XII 1672 do 1 XII 1673. P. był również elektorem Jana III z woj. krakowskim. W r. 1675, wraz, z bratem Wacławem, został oskarżony przez ks. dziekana bieckiego Jana Czaplica o to, że ich żony nadal pozostają ariankami, i o przechowywanie w swych dobrach arian. Na sejmiku woj. krakowskiego 5 VIII 1676 został rozliczony z rachunków podatku szelężnego pow. bieckiego jako deputat skarbowy tego powiatu. P. spisał swój testament 15 VI 1681, a na oblacie tego dokumentu z 29 VI t. r. występował już jako zmarły.
Żona P-ego Zofia przyjęła katolicyzm dopiero między 1681 a 1688. W r. 1688 została oskarżona «ex regestro arianismi»; udowodniła wówczas, iż porzuciła już arianizm. Za spóźnioną konwersję Trybunał Lubelski skazał ją na 5 000 zł grzywny. Janusz Tazbir przypuszcza, iż może to wydarzenie dało asumpt Wacławowi Potockiemu do napisania wiersza „Summum ius summa iniuria”. Córki Potockich: Anna (ochrzczona 29 IX 1658 w Bobowej), Aleksandra, która wyszła za mąż za kalwinistę Zygmunta Mierzyńskiego, eks-arianina, i Helena, zamężna za Szlichtyngiem, choć ochrzczone, były potajemnie ariankami. Aleksandra wychowywała w arianizmie swą córkę Zofię, którą po śmierci matki zajęła się babka – Zofia Potocka. Umierając w Krakowie w r. 1693 Potocka zapisała wszystkie kosztowności i pozostałe dobra swej wnuczce Zofii, pomijając własnych synów katolików: Daniela, podstolego chełmskiego, Jana i Stanisława. Synowie ci 25 V 1693 zaskarżyli do Trybunału Lubelskiego Zygmunta Mierzyńskiego i jego córkę Zofię o pozostawanie nadal w arianizmie. Nie udało się im jednak obalić testamentu i udowodnić arianizmu zmarłej matki. Wg Szczęsnego Morawskiego wnuczka Jana Potockiego – Zofia Mierzyńska – była «ostatnią w Sądecczyźnie» arianką.
P. występuje w powieściach Bronisława Heyduka „Ogród nie plewiony” (1957) i „Negacja i Wiktoria” (1961).
Niesiecki, VII 467; Elektorowie; Elektorów poczet; – Biecz. Studia historyczne pod red. R. Kalety, W. 1963 s. 142, 159, 460, 463–4, 466, 475; Budka W., Przypkowscy i rola ich w ruchu reformacyjnym, „Reform. w Pol.” T. 4: 1926; tenże, Zbór w Gorlicach i jego patroni, tamże T. 3: 1924; tenże, Zbór w Łużnej, tamże T. 4: 1926; Czubek J., Wacław z Potoka Potocki, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII 242–5, 246, 249, 251, 254, 264, 272, 291, 296; Morawski S., Arianie polscy, Lw. 1906 s. 160, 196–7, 220, 222, 226–7, 243–4, 249, 334, 419, 485, 493, 513–15; Sieciechowiczowa L., Wacław z Potoka Potocki, W. 1965 s. 28–9, 35–6, 51, 59, 62, 71–5, 78, 90–1, 101–2, 103–4, 119, 124–6, 130–1, 137–8, 172, 181, 189, 388; Sobieski W., Modlitewnik arianki, „Reform. w Pol.” T. 1: 1921; tenże, Trybun ludu szlacheckiego, W. 1978; Tazbir J., Arianie i katolicy, W. 1971; tenże, Bracia polscy w latach „potopu”, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; tenże, Stanisław Lubieniecki, W. 1961; Wajsblum M., Ex regestro arianismi, „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1936; Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965; – Akta Rzeczypospolitej Babińskiej, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII; Akta sejmikowe woj. krak., II–IV; Diariusz Stanisława Lubienieckiego (młodszego), „Odr. i Reform. w Pol.” T. 5: 1960 s. 206, 215–16, 217; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1680, Wr. 1959; Vol. leg., IV 506, V 284; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II ks. 21 s. 322, Metryka Kor. Sigillata t. 1 s. 4, t. 7 s. 75v.; Arch. Państw. w Kr.: Ks. grodz. biec. t. 184 s. 1642, t. 187 s. 287–290, t. 188 s. 12–13, 338–340, t. 190 s. 333, Ks. grodz. sand. t. 127 s. 1634–1636, Ks. grodz. krak. t. 84 s. 1296–1297; B. Jag.: rkp. 5349/I s. 710.
Mirosław Nagielski