Swoboda Jan (1898–1976), powstaniec śląski.
Ur. 4 IX w Lipinach (obecnie Ruda Śląska) w pow. bytomskim, był synem Jana (1871–1939), robotnika w kopalni «Dubensko» (od r. 1922 «Dębieńsko») w Czerwionce (pow. rybnicki), współzałożyciela polskiego Chóru im. Jana Kochanowskiego w Czuchowie w pow. rybnickim (luty 1919), po II powstaniu śląskim przewodniczącego tamtejszego Polskiego Komitetu Plebiscytowego; po wybuchu drugiej wojny światowej publicznie torturowanego i rozstrzelanego przez Niemców 6 IX 1939 w Czuchowie (wg Jerzego Klistały aresztowanego przez Gestapo w pierwszych dniach okupacji i zmarłego w obozie przejściowym w Nieborowicach). Matką S-y była Florentyna z domu Szefer. S. miał brata Alojzego, który podczas drugiej wojny światowej zginął w obozie koncentracyjnym.
Po urodzeniu S-y rodzina przeniosła się do Czuchowa. S. ukończył tam ośmioklasową szkołę powszechną, po czym podjął pracę w kopalni «Dubensko». Zmobilizowany w czasie pierwszej wojny światowej, służył w armii niemieckiej do wiosny 1919. W kwietniu t.r. został zaprzysiężony w POW Górnego Śląska. Jako dowódca kompanii w baonie Teofila Bieli wziął udział w II powstaniu śląskim, m.in. 19 VIII 1920 walczył z niemieckimi bojówkarzami i policjantami w Czuchowie i Czerwionce. W III powstaniu śląskim był dowódcą 3. komp. w 1. baonie Bieli wchodzącym w skład 2. pułku żorskiego (od 4 VI 1921 – 13. p. żorskiego). Wieczorem 2 V 1921 kompania S-y zaatakowała siły niemieckie stacjonujące w dworze w Czuchowie, po czym rozbroiła niemieckie posterunki w sąsiednich Książnicach, Kamieniu i Leszczynach. Nazajutrz S. na czele swej kompanii, uczestniczył w zajęciu Czerwionki, gdzie w kopalni «Dubensko» doszło do walki ze stacjonującym tam pododdziałem wojsk włoskich. Następnie kompania wraz z innymi oddziałami powstańczymi otaczała Gliwice. Od 8 V t.r. z większością sił baonu Bieli kompania (wówczas 135 żołnierzy) pilnowała przeprawy przez Odrę w Bierawie i 20 V odparła natarcie sił niemieckich. Gdy podczas drugiej ofensywy niemieckiej, 5 VI, pułk żorski poszedł częściowo w rozsypkę, baon Bieli i kompania S-y utrzymały swoje stanowiska i nie dopuściły do przerwania frontu. Na tych pozycjach dotrwały do 15 VI, gdy walczące strony zostały rozdzielone przez siły alianckie. S. z pułkiem żorskim dotarł 17 VI do Dziedzic, gdzie nastąpiło rozformowanie kompanii.
Po przejęciu w czerwcu 1922 pow. rybnickiego przez WP był S. w czerwcu i lipcu t.r. funkcjonariuszem Straży Granicznej pod Wilczą. Następnie wrócił do pracy w kopalni «Dębieńsko», gdzie w r. 1928 został sztygarem. Należał do Zarządu Grupy Czuchów utworzonego w r. 1923 Związku Powstańców Śląskich, wstąpił też do PPS. W l. 1926–7 był Naczelnikiem Gminy Czuchów, a zarazem urzędnikiem tamtejszego USC, po czym od r. 1927 zasiadał w Radzie Gminy Czuchów.
W sierpniu 1939 wstąpił S. do Powstańczego Oddziału Obrony Narodowej; pełnił służbę na odcinku Szczygłowice–Wilcza–Nieborowice. Po wybuchu drugiej wojny światowej (zgodnie z rozkazem z 31 VIII t.r. Powstańczej Komendy Powiatowej w Rybniku) wycofał się 1 IX ze swym batalionem w stronę Jankowic w pow. pszczyńskim, gdzie miała nastąpić reorganizacja sił powstańczych. Wobec szybkich postępów armii niemieckiej ewakuował się aż do linii Sanu, po czym na wieść o agresji Armii Czerwonej 17 IX wycofał się w okolice Nowego Sącza. Podczas okupacji niemieckiej działał w nowosądeckiej komórce ZWZ/AK. Po zakończeniu wojny wrócił do Czuchowa i nadal pracował jako sztygar na powierzchni w kopalni «Dębieńsko». Należał do PPS, w grudniu 1948 został członkiem PZPR. Od 15 V 1951 należał do ZBoWiD, a następnie był sekretarzem koła tej organizacji w Czerwionce. Dn. 31 III 1963 przeszedł na emeryturę. Zmarł 23 XII 1976 w Rybniku. Był odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi (1921), Medalem Niepodległości, Brązowym (1928) i Złotym (1946) Krzyżami Zasługi, Śląskim Krzyżem Powstańczym (1947), Medalem X-lecia Polski Ludowej (1954).
W małżeństwie zawartym 28 V 1922 z Agnieszką ze Smykałów miał S. troje dzieci: Łucję, Marię i Franciszka.
Enc. powstań śląskich (fot.); – Benisz A., Walki o Kędzierzyn i Górę św. Anny, Kat. 1961; Cimała B., Pułk żorski w III powstaniu śląskim, w: Nad Odrą, Olzą i Bierawką podczas III powstania śląskiego. Materiały z V Ogólnopolskiego Seminarium Historyków Powstań Śląskich i Plebiscytu zorganizowanego w dniach 27–28 maja 1993 roku w Rybniku, Wodzisławiu Śląskim i Raciborzu, Red. Z. Kapała, W. Ryżewski, Bytom 1995 s. 182–3, 189–90; Gudzik A., Czuchów, Czerwionka–Leszczyny 2006 s. 54–5, 76–7; Miejsca straceń ludności cywilnej województwa katowickiego (1939–1945), Oprac. A. Szefer, Kat. 1969 s. 112; Mrowiec A., Z dziejów ziemi rybnicko-wodzisławskiej w latach 1918–1939. Stosunki społeczno-polityczne, Kat. 1966 s. 52, 65–6, 69; Piechoczek L., Powiat rybnicki w czasie powstań śląskich, Rybnik 1934 s. 23, 32–4, 44–5; 100 lat Kopalni Węgla Kamiennego „Dębieńsko”, Red. W. Warczok i in., Czerwionka–Leszczyny 1998 s. 36–7; Szefer A., Losy powstańców śląskich w latach okupacji hitlerowskiej, Kat. 1970 s. 218; Zając T., Czerwionka w powstańczym zrywie, Czerwionka–Leszczyny 2001 s. 35; – CAW: sygn. I 130.20. p. 6, p. 14–15; Muz. w Rybniku: sygn. M. Ry (ADH) 1694/4356. p. 1–14; Paraf. p. wezw. Wniebowstąpienia NMP w Czuchowie: Księga zmarłych (1927–2003), odnotowany zgon ojca S-y; USC Czerwionka–Leszczyny: Księga małżeństw z Bełku 1919–22, sygn. 4/1922/4; USC w Rybniku: Księga zgonów, sygn. 973/76; ZBoWiD w Rybniku: Akta oddziału.
Bogdan Cimała