Szczawiej Jan, pseud. i krypt.: (is), J.S., J.Sz., Rokita, Seida, Sz.J. (1906–1983), poeta, krytyk literacki, wydawca, działacz ludowy.
Ur. 20 I (7 I st.st.) we wsi Rogatka koło Dubienki (pow. hrubieszowski) w prawosławnej rodzinie chłopskiej, był synem Michała i Anastazji z domu Daniluk (Danyluk).
Wg różnych przekazów został S. w czasie pierwszej wojny światowej ewakuowany z rodziną do Żytomierza. W r. 1918 wrócił do Rogatki. Od r. 1923 uczył się w Państw. Seminarium Nauczycielskim Męskim w Chełmie. Wstąpił do ZHP i stał na czele hufca męskiego w Chełmie; w l. 1925–6 wydawał miesięcznik „Nasz Hufiec”, w którym debiutował opowiadaniami Biszkopt na warcie oraz Dlaczego starsi chłopcy opuszczają drużyny (1925 nr 1). W l. 1925–9 publikował artykuły, a później wiersze, w szkolnym piśmie „Pióro” i należał do seminaryjnego koła literackiego im. Stefana Żeromskiego, którego opiekunem był Kazimierz Andrzej Jaworski. Za swój faktyczny debiut uznawał wiersz Bogini, opublikowany w r. 1927 w warszawskim dwutygodniku „Od A do Z” (nr 7). Od powstania w r. 1928 Związku Młodzieży Wiejskiej (ZMW) RP «Wici» działał w jego szeregach; od t.r. pełnił funkcję instruktora powiatowego w Krasnymstawie, a w r. 1929 publikował w organie Związku, warszawskim tygodniku „Wici”. W tym czasie współpracował też m.in. z „Bluszczem”, „Robotnikiem” oraz sanacyjnymi dziennikami „Gazetą Poranną” i „Głosem Prawdy”. Po ukończeniu w czerwcu 1929 seminarium nauczycielskiego pracował od września t.r. jako nauczyciel w szkole powszechnej we wsi Irena koło Kraśnika Lub., oraz, bez etatu, w szkole w Garwolinie. Od t.r. był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP). W styczniu 1929 założył w Warszawie (wraz z Wawrzyńcem Czereśniewskim i Wiesławem Wernicem) grupę artystyczną «Kadra», mającą na celu «wprzęgnięcie literatury w budowę Polski» (J. Z. Białek); koła «Kadry» powstały m.in. w Łodzi i Lublinie. Redagował dodatki literackie «Kadry» do dzienników „Ziemia Lubelska” (od marca do listopada 1929) i „Hasło Łódzkie” (od października 1929; od maja 1930 jako dwutygodnik „Współczesność Literacka”). Publikował w wydawanych w Warszawie pismach „Kadra” (od stycznia do października 1930 ukazały się trzy numery pod red. Wernica) i „Głos Literacki”. Wystąpił z grupy na początku października 1930 i zamieścił w tej sprawie krótkie oświadczenie na łamach „Wiadomości Literackich” (nr 48), jednak bez uzasadniania decyzji. T.r. zrezygnował z pracy nauczycielskiej i objął posadę instruktora ZMW RP «Wici» w Garwolinie. Wiersze, opowiadania, recenzje i artykuły publikował m.in. w „Gazecie Polskiej”, „Polsce Zbrojnej”, „Strzelcu”, „Kwadrydze”, „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”, „Tygodniku Ilustrowanym” i „Pionie”. W r. 1930 wydał pierwszy tom poetycki Miłość tworząca (W.); Ludwik Fryde docenił «odważną szczerość wierszy, ich oryginalną melancholię», miał jednak zastrzeżenia do konwencjonalnej formy, braku konkretyzacji uczuciowej i banalnie wyrażanej religijności. Następny zbiór S-a Gałąź czeremchy (W. 1932) zawierał w większości wiersze miłosne skierowane do poznanej w tym czasie Jadwigi z Radlińskich Piotrowskiej. W r. 1932 wstąpił S. do Stronnictwa Ludowego (SL), a w r. 1933 przeprowadził się do Warszawy, podejmując pracę urzędnika w Zarządzie Miejskim. Razem ze Stefanem Jaraczem i Stanisławem Młodożeńcem brał udział w spotkaniach literackich z publicznością chłopską podczas tzw. poranków niedzielnych. Opatrzył przedmową tomik prozy poetyckiej Leszka Majewskiego pt. „Pod jesień nie ma róż” (W. 1933). W l. 1934–5 redagował w Warszawie tygodnik „Współczesność Polska”, publikował też w centralnym organie SL, tygodniku „Zielony Sztandar” (W.). Nawiązał w tym czasie współpracę z Polskim Radiem, inicjując cykl audycji pt. „Na froncie literatury”; przygotowywał materiał i występował przed mikrofonem. W r. 1936, na podstawie pomysłu Mikołaja Kisińskiego, napisał widowisko Radio swatem, a wspólnie z Romanem Wojniczem Horoszkiewiczem widowisko Ochotnicy (oba W.). Od r. 1937 publikował w tygodniku „Wieś Polska”.
W czasie okupacji niemieckiej S. pracował nadal w warszawskim Zarządzie Miejskim. W r. 1940 w cerkwi prawosławnej p. wezw. św. Marii Magdaleny na warszawskiej Pradze ożenił się z Radlińską. W powołanym w lutym t.r. Centralnym Kierownictwie Ruchu Ludowego «Roch» wszedł pod pseud. Rokita w skład Komisji Propagandowo-Prasowej (pod koniec okupacji Wydz. Prasy i Propagandy). Po śmierci Witolda Hulewicza objął w poł. r. 1941 redakcję organu Komendy Obrońców Polski pt. „Polska żyje”. Wspólnie z Tadeuszem Juliuszem Demczykiem i Tadeuszem Faszczewskim ogłosił w r. 1942 w konspiracji tomik poetycki Wiatr wolności (W.). W maszynopisie rozpowszechniany był w tym czasie jego zbiór wierszy pt. Pole bitwy (wyd. W. 1947, pod dwoma tytułami: Pole bitwy oraz Hymn podczas bitwy, wiersze z lat 1940–1944), utrzymany w tonie patetycznego patriotyzmu, skierowany do Polaków walczących na frontach całego świata. Razem z Kazimierzem Bagińskim (pseud. Biernacki) i Karolem Pędowskim redagował od stycznia 1943 „Agencję Informacyjną – Wieś”; od numeru 23 prowadził ją już samodzielnie. W konspiracyjnym SL «Roch» wszedł w skład powołanego w lutym t.r. Wydz. Informacji, koordynującego tajne wydawnictwa ludowe i od czerwca redagował miesięcznik „Nurty” („Nurty Społeczno-Polityczne”). Jako żołnierz BCh udostępnił swe mieszkanie w Warszawie przy ul. Malinowej 4 na kwaterę komendanta głównego BCh Franciszka Kamińskiego. W poł. lipca 1944 objął po Tadeuszu Reku czasopismo „Przez walkę do zwycięstwa”, ale zdążył wydać tylko nr 14 (1 VIII 1944).
W trakcie powstania warszawskiego, w poł. września 1944, S. przedarł się do zajętego przez Armię Czerwoną Chełma. Przyjmując z aprobatą działania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, objął t.r. redakcję „Ziemi Chełmskiej”. Odszedł z pisma w lipcu 1945 i 14 VII t.r. reaktywował Teatr Ziemi Chełmskiej, którego został dyrektorem (formalnie pełnił tę funkcję do 1 II 1946). Dn. 1 VIII 1945 rozpoczął pracę w wydawanym w Warszawie organie SL „Dziennik Ludowy”; objął kierownictwo jego działu kulturalnego. W grudniu t.r. przeszedł do organu PSL „Gazeta Ludowa”, zostając kierownikiem jej działu literackiego i recenzentem teatralnym. W l. 1945–7 wchodził w skład Zarządu Oddziału ZZLP (od r. 1949 Związek Literatów Polskich, ZLP) w Warszawie. W imieniu ZZLP podpisał memoriał z 11 XII 1945 do ministra kultury i sztuki Władysława Kowalskiego w sprawie rewindykacji «polskiego majątku i dorobku kulturalnego» z terenów «znajdujących się dziś na wschód od naszej granicy państwowej». Dn. 1 I 1946 został powołany na stanowisko naczelnika w Zarządzie Centralnym Min. Kultury i Sztuki; następnie objął w Ministerstwie funkcję wicedyrektora ds. teatru. Był współzałożycielem powołanej 29 I t.r. Spółdzielni «Wydawnictwo Ludowe» (WL) i do r. 1949 pełnił funkcję prezesa jej Zarządu. W r. 1946 założył dwutygodnik literacki „Warszawa” i został jego redaktorem naczelnym. W związku z nową funkcją odszedł pod koniec t.r. z „Gazety Ludowej”. Wkrótce potem związał się z opozycyjną wobec prezesa Stanisława Mikołajczyka tzw. Lewicą PSL Józefa Niećki i w r. 1948 wrócił do „Gazety Ludowej” przejętej już przez to ugrupowanie i wydawanej przez WL; został kierownikiem działów kulturalnego i miejskiego tego pisma. W r. 1949 wstąpił do powstałego wtedy Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) i współpracował z wydawanym w l. 1949–50 organem jego Naczelnego Komitetu Wykonawczego „Wolą Ludu”. W r. 1949 opublikował w Warszawie zbiór poezji Łuny kamienne. Redaktorem naczelnym dwutygodnika „Warszawa” był do zamknięcia pisma przez władze w r. 1950, po czym przeszedł w r. 1951 do redakcji dziennika „Życie Warszawy”. Od r. 1951 był też redaktorem naczelnym miesięcznika Centrali Spółdzielni Inwalidów „Życie Inwalidy”, a następnie w l. 1952–7 pełnił funkcję konsultanta redakcyjnego tego pisma. W r. 1951 został członkiem Stow. Dziennikarzy Polskich. Ok. r. 1952 przeniósł się z Warszawy do Podkowy Leśnej. Współpracował w tym czasie z miesięcznikiem poświęconym pracy świetlic gromadzkich „Praca Świetlicowa” (1953–6) oraz z „Zielonym Sztandarem” (1954–69).
Dn. 1 VIII 1957 został S. zatrudniony w powstałym w czerwcu t.r. tygodniku społeczno-kulturalnym „Orka”; ogłaszał w nim artykuły dotyczące historii ruchu ludowego i wiersze oraz kierował kolejno: działem ogólnym, społecznym i kulturalnym. T.r. rozpoczął publikowanie antologii poetyckich, które stały się jego wydawniczą specjalnością. Opracował i opatrzył wstępem „Antologię polskiej poezji podziemnej. 1939–1945” (W. 1957), pierwszy zbiór o tej problematyce w powojennej Polsce (obejmujący także wiersze S-a). Książkę oceniono jako użyteczny, od dawna oczekiwany dokument twórczości wojennej, podkreślano jednak błędy w amatorskim aparacie krytycznym (Z. Herbert), wadliwy dobór wierszy, mieszający utwory wybitne z większością trzeciorzędnych, brak poetów emigracyjnych, oraz nadreprezentację twórców związanych z ruchem ludowym i partyzantką komunistyczną. Na zlecenie Min. Oświaty opublikował S. w r. 1958 wybór wierszy z tej antologii pt. „Imię nam Polska” (W.) z patetyczną przedmową. Od 20 V t.r. pełnił funkcję sekretarza redakcji (do 7 XI) oraz zastępcy redaktora naczelnego „Orki”. W tomie Owoc dobrego i złego (W. 1959) zebrał publikowane wcześniej szkice poświęcone ruchowi ludowemu, a także literaturze chłopskiej i wojennej, recenzje teatralne i literackie oraz artykuły mówiące o roli pisarza w PRL po przełomie październikowym 1956 r. Kolejny zbiór poetycki Łuny kamienne 1930–1959 (W. 1960), opatrzony przedmową Jana Nepomucena Millera, zawierał wiersze powstałe w ciągu trzech dekad; głosiły one aprobatę dla życia w zgodzie z rytmem odradzającej się przyrody, a zarazem pochwałę zaangażowania społecznego.
W okresie 1 V 1960 – 31 XII 1964 był S. zatrudniony w Biurze Prasowym Wydz. Propagandy Naczelnego Komitetu ZSL. W tym czasie opracował i poprzedził wstępem wspomnienia wojenne nauczycieli pt. „Takie będą Rzeczpospolite” (W. 1962). Wiersze i recenzje zamieszczał w lubelskim dwutygodniku „Kamena” (1962–4) oraz w kontynuacji „Orki” – „Tygodniku Kulturalnym” (1962–3, 1965–7). W l. 1963–7 był prezesem koła ZSL przy ZLP. Dn. 1 I 1965 został służbowo przeniesiony na stanowisko instruktora w Wydz. Propagandy Naczelnego Komitetu ZSL. W r. 1965 wydał w Warszawie dwa tomy wierszy: Dom sercu bliski oraz Jarzębiny, w którym zamieścił cykl pt. Zmaganie dnia z nocą, traktujący o jego stronach rodzinnych. Opracował i poprzedził wstępem „Utwory zebrane” Augustyna Suskiego (W. 1966), a w r. 1967 opublikował „Antologię współczesnej poezji ludowej” (W., wyd. 2, W. 1972, wyd. 3 pt. „Antologia poezji ludowej. 1830–1980”, W. 1985). W r. 1967 otrzymał za działalność publicystyczną nagrodę im. Tomasza Nocznickiego. W zbiorze Krzesanie ognia (W. 1969) zebrał szkice o pisarzach oraz wspomnienia o powojennym Lublinie i Chełmie. W tomie Żytnia ruń (W. 1969) zamieścił oprócz własnych wierszy również przekłady z XX-wiecznej poezji czeskiej i rosyjskiej V. Nezvala, V. Závady i A. Twardowskiego. Dn. 22 XII 1970 przyznano mu rentę specjalną, którą otrzymywał od 1 I 1971, po przejściu na emeryturę.
W l. siedemdziesiątych zajmował się S. nadal pracą edytorską. Przygotował do druku „Wiersze z Podlasia” (W. 1971) poety regionalnego Pawła Kamińskiego, a kilka lat później jego tomik poetycki „Kwiat ostu” (W. 1979); obie edycje opatrzył wstępami. Uwzględniając uwagi krytyków, przedstawił w r. 1974 zmienioną i rozszerzoną wersję antologii pt. „Poezja Polski Walczącej 1939–1945” (W. 1974 I–II). W tomie publicystyki Ciosy. Z lat walki 1939–1945 (W. 1975 I–II) zebrał szkice o literaturze wojennej, m.in. o poetach „Sztuki i Narodu” i Tadeuszu Borowskim, a także o prasie podziemnej i ruchu ludowym pod okupacją niemiecką. W r. 1976 opublikował w Warszawie zbiór poetycki Zmaganie dnia z nocą, zawierający wiersze z poprzednich tomów oraz Pieśń o ziemi lubelskiej. Tomasz Jodełka-Burzecki wydał w r. 1977 wybór szkiców literackich S-a pt. Laur i cierń (W.). W r. 1979 opublikował S. antologię „Poeci robotnicy. Księga twórczości” (W.); ze względu na dużą liczbę zamieszczonych tu wierszy o charakterze wręcz grafomańskim spotkała się ona z krytyką m.in. Czesława Hernasa. Wydał również socrealistyczny tomik poetycki Władysława Strzeleckiego „Najwyższy czas” (W.). Ostatnią przygotowaną przez S-a antologią był zbiór „Piękna jesteś, ziemio moja ojczysta” (W. 1981), stanowiący, w założeniu subiektywny, przegląd polskiej poezji od Mikołaja Reja do Czesława Miłosza. S. zmarł 23 IV 1983 w Milanówku, został pochowany 29 IV w Warszawie, na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kw. 39 C–1–2). Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1946), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1959), odznaką «Zasłużony Działacz Kultury» (1969) oraz Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1971).
W małżeństwie z Jadwigą z Radlińskich 1.v. Piotrowską (1906–1991), autorką wierszy, opowiadań i sztuk scenicznych, m.in. „Leśnej drogi” (W. 1946), S. dzieci nie miał.
Archiwum S-a, zgodnie z jego wolą, zostało przekazane przez żonę do Chełmskiej Biblioteki Publicznej. W r. 1984 zainicjowano w Chełmie Wojewódzki Konkurs Recytatorski im. S-a. Edward Wiekiera opublikował w r. 1989 w wydaniu bezdebitowym (Kr.) „Poezję patriotyczną 1939–1945” na podstawie antologii S-a.
Bibliogr. dramatu pol., II; Chojnacki W., Bibliografia zwartych i ulotnych druków konspiracyjnych wydanych na ziemiach polskich pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, W. 2005; Cmentarz komunalny Powązki dawny wojskowy w Warszawie, W. 1989; Giza S., Ruch ludowy w prasie Polski Ludowej 1944–1967. Zagadnienia społeczno-polityczne. Materiały bibliograficzne, W. 1970; Giza S., Wycech C., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego i zagadnień społecznych wsi 1864–1961, W. 1964 (druki zwarte); Mioduchowska M., Materiały do bibliografii historii ruchu ludowego w latach 1864–1974. Druki zwarte wydane w Polsce Ludowej 1945–1974, W. 1979; Słownik biograficzny ruchu ludowego. Makieta, W. 1989 (fot.); Słownik biograficzny żołnierzy Batalionów Chłopskich, L. 2009 V (fot.); Współcz. pol. pisarze, VIII; – Banach K., Z dziejów Batalionów Chłopskich, W. 1984; Białek J. Z., Ludwik Fryde jako krytyk literacki, W.–Kr. 1962 s. 11–13; Chwastyk-Kowalczyk J., „Bluszcz” w latach 1918–1939, Kielce 2003; Czarnecki M., U źródeł polskiego liberalizmu: „Wiadomości Literackie”, Radom 2004; Dusza E. L., O ludziach i książkach, Stevens Point 1985; Golka B., Prasa konspiracyjna ruchu ludowego 1939–1945, W. 1975; Kaczyński Z. i in., Kalendarium historii polskiego ruchu ludowego, W. 2008; Kamiński I. J., Gorące dni kultury 1944–1948, L. 1978 s. 148–50; Kiernikowski P., Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939), Chełm 2007; Lewandowska S., Prasa okupowanej Warszawy 1939–1945, W. 1992; Magowska A., Polska prasa studencka w II Rzeczypospolitej, P. 1994; Matwijów M., Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945–1948, Wr. 1996; Obraz liter. pol. XIX i XX w., I 319–20; Okoń J., Portret Jana Szczawieja. Sądy i opinie, Chełm 1985; tenże, Portret Jana Szczawieja. Życie i twórczość, Chełm 1985; Okoń M. J., Portret Jadwigi Radlińskiej Szczawiejowej, Chełm 1985; Paszkiewicz L. B., „Gazeta Ludowa”. Próba walki o wolność myśli i słowa 1945–1947, Tor. 2007; Pawłowicz H., Okupacyjne dzieje samorządu Warszawy, W. 1974; Polski ruch oporu 1939–1945, W. 1988; Socha I., Czasopisma młodzieży szkolnej w Polsce 1918–1930, Kat. 1986; Stępień S., Prasa ludowa w Polsce. Zarys historii, W. 1984 s. 208, 217, 302; Sulewski W., Z frontu tajnego nauczania, W. 1966; Sulima R., Folklor i literatura, W. 1985; Sulimierski W. Z., Oświata i życie kulturalno-społeczne Chełma w latach 1864–1939, Chełm 2008; Szawerdo E., „Nyugat” na Węgrzech – „Wiadomości Literackie” w Polsce, W. 2006; Szymański W. P., Moje dwudziestolecie 1918–1939, Kr. 1998; Wojtas A., Działalność polityczna ludowców w okresie II wojny światowej, W. 1979 I; Rec. wierszy S-a: „Kamena” 1957 nr 21 (T. Kłak), „Kuźnica” 1930 nr 6 (L. Fryde), „Nowe Książki” 1957 nr 21 (Z. Herbert), 1968 nr 14 (R. Sulima), 1975 nr 10 (L. M. Bartelski), 1982 nr 4 (M. Piechal), „Orka” 1957 nr 29–30 (J. Chudek), „Poezja” 1966 nr 8 (R. Sulima), „Polityka” 1980 nr 11 (C. Hernas), „Tyg. Powsz.” 1958 nr 7 (W. Bartoszewski), „Więź” 1959 nr 6 (Z. Jastrzębski); – Autorysy. Jednodniówka w 10. rocznicę istnienia koła literackiego im. S. Żeromskiego przy Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim w Chełmie, Chełm 1935 s. 3, 7, 11, 21–2; Dąbrowska M., Dziennik 1945–1950, W. 1988 III; Lublin literacki 1932–1982. Szkice i wspomnienia, L. 1984; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, W. 1966 IV; Rocznik literacki za r. 1983, W. 1991; Wspomnienia o K. I. Gałczyńskim, W. 1961; – Wywiady ze S-em: „Dzien. Lud.” 1979 nr 17–18, „Rzeczywistość” 1982 nr 26 (fot.), „Trybuna Ludu” 1980 nr 58; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1983: „Dzien. Lud.” nr 97, 98, 102, 103, „Gromada. Rolnik Pol.” nr 61 (L. Szymański), „Ilustr. Kur. Pol.” nr 96, „Perspektywy” nr 18, „Przegl. Tyg.” nr 19, „Przekrój” nr 1977, „Słowo Powsz.” nr 91, „Trybuna Ludu” nr 99, „Tyg. Chełmski” nr 19, 20 (fot.), „Tyg. Kult.” nr 19, „Wieści” nr 20, „Zielony Sztandar” nr 34, „Życie Warszawy” nr 96, 98, 104, 105; – AP w L.: sygn. 8/1906 (akt ur. S-a); B. Jag.: rkp. Przyb. 48/01, 50/01 (spuścizna po Adamie Włodku), rkp. Przyb. 190/01, rkp. 8981 III k. 20–3 (spuścizna po Kazimierzu Czachowskim), rkp. Przyb. 609/88, 672/88, 690/88, 698/88, 709/88 (koresp. Jana Wiktora), rkp. Przyb. 719/88 (papiery Wiktora), rkp. 10828 III k. 105 (koresp. Stanisława Pigonia); USC w Milanówku: Akt zgonu S-a, nr 121/1983; USC w W.: Akt zgonu żony S-a, nr I/2735/1991; – Mater. Red. PSB: Recenzja Anny Przybylskiej; – Informacje Hanny Pawłowicz-Wodzyńskiej z USA.
Małgorzata Kamela i Mariusz Ryńca