Pisański Jerzy Krzysztof (1725–1790), pedagog i polihistor królewiecki. Ur. 13 VIII w Piszu, był synem Krzysztofa, kaznodziei luterańskiego, i Katarzyny Ludwiki z Helwingów, córki Andrzeja (Jerzego Andrzeja, zob.). Pisańscy pochodzili z Mazowsza, ich przodek Jerzy Heim, który przeniósł się w XVI w. do Prus Książęcych, był pastorem we wsi Pisanica w pow. łeckim i przyjął nazwisko Pisański. P. uczył się początkowo w Piszu i w Węgorzewie, pod opieką wuja Karola i dziada Andrzeja Helwingów; ze szkół wyniósł znajomość kilku języków, m. in. łaciny, greki i podobno hebrajskiego. Następnie studiował jako stypendysta na uniwersytecie królewieckim (wpis 10 VII 1742), głównie teologię, filozofię oraz filologie klasyczne. Od r. 1748 pracował w szkole staromiejskiej w Królewcu i w r. 1750 został jej prorektorem. W r. 1759 objął urząd rektora szkoły katedralnej (Domschule) w Królewcu, który piastował aż do śmierci, zyskując sobie jako wytrawny pedagog powszechne uznanie. Wśród jego uczniów wspomnieć trzeba Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, na którego P. wywarł poważny wpływ. Dopiero w r. 1759 (9 IV) złożył egzamin magisterski z filozofii i podjął wykłady, głównie z zakresu filologii i literatury na uniwersytecie. Tamże uzyskał 8 IX 1773 tytuł doktora teologii i odtąd stale prowadził w tym zakresie wykłady. Z powodu nieporozumień z władzami pruskimi nie objął katedry uniwersyteckiej. W r. 1749 opublikował w Królewcu swój pierwszy druk, tekst okolicznościowy De felicitate docentium. W r. n. ogłosił biografię swego pradziada Andrzeja Conciusa z Narzymia (1628–1682), profesora matematyki na uniwersytecie w Królewcu (Leben und Schriften A. Concii, eines preuss. Mathematicus und Schullehrer, Lipsk 1750). Ogółem ogłosił ponad 100 rozpraw naukowych, wiele utworów okolicznościowych i poetyckich, choć talentu literackiego raczej nie posiadał. Liczne teksty (pisywał po niemiecku i po łacinie) prac P-ego pozostały w notatach i gotowych rękopisach, niektóre z nich opublikowano w XIX i XX w. P. był nade wszystko badaczem przeszłości Mazurów pruskich, sporo uwagi poświęcił też geograficznym opisom kraju. Jako uczony był raczej kolekcjonerem wiedzy o przeszłości, erudytą, choć pisywał także rozprawy teologiczne i filologiczne. Jako teolog reprezentował konserwatyzm ówczesnej późnej fazy pietyzmu wschodniopruskiego. Umysłowością badacza był bliski szczególnie swemu mistrzowi, erudycie królewieckiemu Michałowi Lilienthalowi (1686–1750), jak i swemu przyjacielowi elbląskiemu Janowi Danielowi Hoffmannowi. P. utrzymywał całe życie bliskie związki z erudytami Torunia (J. G. Willamow i in.), Elbląga, Gdańska (A. Schott), pisywał do «uczonych» czasopism toruńskich.
Najważniejszym dziełem życia P-ego była pierwsza próba ujęcia na szerszym tle dziejów piśmiennictwa w Prusach (w granicach państwa zakonnego) od średniowiecza po wiek XVIII. Tekst początkowo służący wykładom i ogłoszony w cyklu czterech dysput po łacinie (1762–5: Historia litteraria Prussiae), a następnie w szerokiej wersji napisany po niemiecku (Entwurf der Preussischen Litterärgeschichte…) został już po śmierci P-ego wydany przez L. Borowskiego w 2 tomach w Królewcu, w r. 1791. Wydanie poprawne całości ogłosił ze swym wstępem R. Philippi w Królewcu w r. 1886 pt. G. Ch. Pisanski’s Entwurf einer preussischen Litterärgeschichte in vier Büchern. Dzieje piśmiennictwa, zawierające nadto bogate informacje o historii drukarń, bibliotek i oświaty, stanowiły kopalnię informacji o tekstach zapomnianych, autorach drugorzędnych, dziełach, które nie dotrwały już do w. XIX–XX. P. zajął się także sprawą języka polskiego w rozprawie De Lingua Polonica Icto [iuris consulto] Prussico utilissima (Królewiec 1763) i w dyspucie Commentatio Historico-Critica de Tribus Linguis Regno Prussiae Vernaculis… (egzemplarz w B. Kopernika w Toruniu: sygn. 423), wygłoszonej 17 VI 1767 w Królewcu. Pod koniec życia P. został mianowany radcą królewieckiego konsystorza ewangelickiego (1789). Odegrał także dużą rolę w dziejach królewieckiego towarzystwa naukowego (Königliche Deutsche Gesellschaft); w l. 1758–66 pełnił funkcję dyrektora (seniora) towarzystwa, współpracował również z wydawanym przezeń czasopismem „Preussisches Archiv”. Pozostawił autobiografię, która ukazała się pośmiertnie: Dr Georg Christoph Pisański’s Selbstbiographie nebst einem von ihm selbst gegebenen Verzeichniss seiner Schriften und literarischen Arbeiten (w: Beiträge zur Kunde Preussens, Królewiec 1825 VII 415–62).
P. był pedagogiem i uczonym o legendarnej pracowitości, wielkim kolekcjonerem książek. Jego wspaniały zbiór starodruków polskich i wschodniopruskich, częściowo spadek po dziadzie Helwingu, wzbogacił głównie bibliotekę uniwersytecką w Królewcu. Uważał się sam za Prusaka, wiernego syna swego regionu, jednakże ten «zniemczony mazur pruski» (B. Chlebowski) położył duże zasługi dla badań nad dziejami kultury polskiej. Zmarł 11 XI 1790 w Królewcu.
P. był żonaty od r. 1756 z Johanną Agnes Liedert, córką urzędnika pruskiego z Królewca.
Reprod. portretu w: Dr Georg Christoph Pisański’s Selbstbiographie, Beiträge zur Kunde Preussens, Königsberg 1825 VII; – Estreicher; Altpreuss. Biogr., II 503 (Lehnerdt); Wermke E., Bibliographie der Geschichte von Ost- und Westpreussen, Königsberg 1933; tenże, Bibliographie der Geschichte von Ost- und Westpreussen für die Jahre 1933–1970, Bonn 1974; Goldbeck, Literarische Nachrichten voll Preussen, Leipzig – Dresden 1781 I 93–9 (bibliogr.); PSB (Helwing Jerzy Andrzej); Słownik Pracowników Książki Pol., (T. Oracki, nieścisłości); – Bieńkowski W., Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 1764–1855 w służbie umiłowanego języka, Olsztyn 1964; Borowski L. E., Über P-s Leben, Charakter und Schriften, „Preussisches Archiv” Bd 2: 1791 s. 152–75, 232–41; Chlebowski B., Udział niemieckiej oświaty Prus Wschodnich w życiu umysłowym Polski, w: Pisma, W. 1912 I; Górski K., Z dziejów żywiołu polskiego w Prusach od 1525 do 1772, „Jantar” T. 3: 1939 s. 10; Motekat H., Ostpreussische Literaturgeschichte mit Danzig und Westpreussen, München 1977; Pisz. Z dziejów miasta i powiatu. Praca zbiorowa pod red. W. Koryckiej, Olsztyn 1970 s. 118–19; Sukertowa-Biedrawina E., Karty z dziejów Mazur, Olsztyn 1961–72; – Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg in Preussen, Bd. 2: Die Immatrikulationen von 1657–1829, Hrsg. von G. Erler, Leipzig 1911/12.
Stanisław Salmonowicz