Szczygieł Jerzy, pseud. Kserkses (1932–1983), prozaik, dziennikarz, działacz społeczny.
Ur. 14 III w Puławach, był synem Michała (zm. 1941), zecera, i Marii z Kowalczyków (zm. 1944); miał sześcioro rodzeństwa, m.in. starszego brata Edwarda (zm. 1946), żołnierza AK, i młodszego Jędrka; czworo zmarło w dzieciństwie. W dzieciństwie, przypadającym na czas okupacji niemieckiej, uczestniczył S. w działalności konspiracyjnej jako łącznik między oddziałami AK na Lubelszczyźnie. W r. 1944 dostarczał też informacje jednostkom Armii Czerwonej; traktowany tam był jako «syn pułku». Dn. 2 XI 1945, na skutek eksplozji niewybuchu, S. stracił wzrok i lewą nogę. Po zakończeniu rekonwalescencji w szpitalu w Puławach został w r. 1946 umieszczony w Zakładzie dla Niewidomych w Laskach pod Warszawą; tam ukończył szkołę podstawową i wyuczył się szczotkarstwa. W l. 1950–2 kształcił się w liceum ogólnokształcącym w Bernerowie (obecnie dzielnica Warszawy, Bemowo), a naukę kontynuował w szkole przy sanatorium przeciwgruźliczym w Otwocku, gdzie w r. 1953 zdał maturę. W sanatorium poznał Lucynę Marię Kowalewską i 23 VIII 1953 w Gdańsku wziął z nią ślub. T.r. wstąpił S. do Koła Młodych przy Związku Literatów Polskich (ZLP); pisał w sposób nietypowy: dyktował żonie powieści, co zdecydowanie wpłynęło na ich kompozycję i specyfikę. Jesienią 1954 rozpoczął studia polonistyczne na Wydz. Humanistycznym Uniw. Warsz. i w numerze szóstym dwutygodniowego dodatku do „Sztandaru Młodych” pt. „Przedpole” zadebiutował t.r. dwoma opowiadaniami o tematyce wojennej: Karta z dziennika oraz Wspomnienie burzliwej nocy. W r. 1957 uzyskał dyplom magistra filologii polskiej i t.r. wstąpił do Polskiego Związku Niewidomych, w którym podjął aktywną działalność. Jesienią t.r. został redaktorem naczelnym brajlowskiego miesięcznika społeczno-literackiego dla młodzieży „Nasz Świat”. W r. 1958 wstąpił do PZPR, a w r. 1961 został członkiem ZLP.
Pierwsza powieść S-a Tarnina (W. 1960, wyd. 7, W. 1989, przekł. bułgarski 1982, adaptacja radiowa B. Papis, 1970) miała charakter po części biograficzny i traktowała o grupie chłopców, dla których pierwsze miesiące wojny przyjęły wymiar nowej przygody, z wolna niszczonej przez ujawniający się tragizm okupacji. Do przeżyć wojennych wrócił S. w powieści Milczenie (W. 1962, wyd. 3, W. 1977, przekł. węgierski 1964), ukazując historię tracącego wzrok po wybuchu niewypału chłopca, który został niesłusznie oskarżony o zamach na proboszcza; dwie perspektywy tego samego zdarzenia (narracja proboszcza i chłopca) ujawniły daleko idące konsekwencje przemilczenia. Utwór wzbudził zainteresowanie; S. wraz z Kazimierzem Kutzem napisał na jego podstawie scenariusz („Ekran” 1963), po czym Kutz nakręcił t.r. film pod tym tytułem, z Elżbietą Czyżewską i Zbigniewem Cybulskim w rolach głównych. Również w r. 1962 opublikował S. powieść Drogi rezygnacji (W.); osadzona w realiach PRL, przez splot narracji prowadzonej z perspektywy grupy studentów (potomka artystycznej rodziny, zmuszonego do przyjęcia marksizmu, polskiego Żyda, niemogącego znieść okupacyjnej traumy, literata przyjmującego kompromis jako sposób na życie), opowiadała o dylematach egzystencjalnych pokolenia powojennego.
W r. 1962 został S. redaktorem brajlowskiego dodatku kwartalnego do „Pochodni” pt. „Niewidomy Spółdzielca”; publikował tu artykuły o rozwoju spółdzielni dla niewidomych (Jedna z wielu, 1962 nr 1) oraz wywiady z pracownikami spółdzielni (Rozmowy z warszawskimi spółdzielcami, 1963 nr 2, Mówią asystenci socjalni i co nieco redakcja, 1963 nr 4). Wkrótce po usamodzielnieniu się „Niewidomego Spółdzielcy” został w r. 1964 redaktorem naczelnym tego kwartalnika (od października 1965 dwumiesięcznik, w l. siedemdziesiątych miesięcznik). W dalszym ciągu apelował S. o poprawę egzystencji niewidomych (Tam ludzie rodzą się na nowo, 1964 nr 2, Musimy bić w dzwon, 1965 nr 2, Jak?, 1965 nr 3), krytykował biurokrację państwową oraz Zarząd Polskiego Związku Niewidomych (Bezsilność, czyli Refleksje noworoczne, 1965 nr 4). W r. 1966, od numeru piątego, rozbudował „Niewidomego Spółdzielcę” o wersję czarnodrukową dla widzących czytelników i poświęcił kilka artykułów działaczom na rzecz niewidomych (m.in. Ludzka pamięć, o doktorze Włodzimierzu Dolańskim, oraz Młodość niepokonana, o Janie Silhanie, nr 5). W r. 1969 pod pseud. Kserkses prowadził autorską rubrykę Felieton aktualny.
W powieści Dopalające się drzewa (W. 1965) przedstawił S. biografię samotnego, tragicznie doświadczanego bohatera, który wprawdzie pokonuje przeciwności, ale ceną okazuje się utrata wrażliwości i problemy emocjonalne: niemożność nawiązania bliskiej relacji z kimkolwiek. Rok później opublikował powieść Sen o brzozowych bucikach (W., wyd. 2, W. 1971, adaptacja filmowa 1972 pt. Obszar zamknięty, we współautorstwie z A. Brzozowskim), będącą stylizowaną na przypowieść historią zakochanej pary, szukającej schronienia przed grozą wojny w idyllicznej przestrzeni lasu. W r. 1968 ogłosił Opowieść gwiazdkową („Niewidomy Spółdzielca” nr 1) oraz drugą część Tarniny pt. Ziemia bez słońca (W., wyd. 2, W. 1970, wyd. łącznie z Tarniną, W. 1983); tytuł oddaje charakter opowieści o wyniszczającej już grozie wojny. W r. 1969 wydał powieść współczesną Szare rękawiczki (W.), stanowiącą studium depresji, której doświadcza kobieta niespełniona w małżeństwie i pracy; ponury koloryt ówczesnej Polski uwzględniał brak perspektyw i konieczność porzucenia marzeń. Nadal redagując „Nasz Świat”, publikował w nim S. w l. 1969–75 cykl felietonowy Od kuchni. Napisał powieść przygodową dla młodych czytelników pt. Powódź (W. 1970, wyd. 3, W. 1978). W r. 1971 ogłosił w „Naszym Świecie” opowiadanie Flaszeczka Jana Silhana (nr 8), poświęcone znanemu społecznikowi. Losy bohaterów Tarniny kontynuował ponownie w powieści dla młodzieży Nigdy cię nie opuszczę (W. 1972, wyd. 2, W. 1976, wyd. 3, W. 1980, wyd. 4, W. 1983); otrzymał za nią w r. 1973 Harcerską Nagrodę Literacką, został też wyróżniony przez Międzynarodowe Kuratorium Książki Dziecięcej wpisaniem na Listę Honorową H. Ch. Andersena. W edukacyjnej serii „Horyzonty” opublikował opowiadania dla młodzieży: Gdzie jest twoje miejsce (W. 1974) i Ścieżka (W. 1975). W powieści dla starszych czytelników Jak trudno kochać (W. 1976) przedstawił życie niewidomego mężczyzny wychowującego dziecko. Podobny typ bohatera ukazywał w powieściach: Po kocich łbach (W. 1976, wyd. 3, W. 1985) oraz Nie jesteś inny (W. 1978, nagroda Inst. Wydawniczego «Nasza Księgarnia» w r. 1977, wyd. 3, W. 2000). W r. 1979 napisał powieść Zejść z traktu (L. 1989), w której ukazał mentalność małomiasteczkowej społeczności Puław w związku z powstającymi tam zakładami azotowymi. Ostatnia powieść S-a Poczekaj, błyśnie! Poczekaj, otworzy się! (W. 1983; adaptacja filmowa Franciszka Trzeciaka pt. Poczekaj! Błyśnie, 1986) była utrzymana w konwencji kryminału i podobnie jak wcześniejsze jego książki propagowała wiarę w człowieka jako wartość najwyższą.
Po wprowadzeniu stanu wojennego S. zatrudniał w „Niewidomym Spółdzielcy” dziennikarzy zwolnionych z pracy: Stefana Bratkowskiego, Jacka Maziarskiego, Michała Radgowskiego, Jacka Kalabińskiego, Dariusza Fikusa i Annę Matałowską; był za to szykanowany przez władze. Dn. 22 VI 1983 doznał wylewu krwi do mózgu, a w konsekwencji został sparaliżowany i stracił mowę. Zmarł 21 VIII 1983 w Warszawie, został pochowany 26 VIII na cmentarzu Komunalnym Północnym Wólka Węglowa. W r. 1970 był S. odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznaką «Zasłużony Działacz Kultury» i Złotą Odznaką Janka Krasickiego. Dwutygodnik „Płomyk” przyznał mu dwukrotnie (1971, 1981) nagrodę «Orle Pióro». S. otrzymał też nagrodę Prezesa Rady Ministrów (1976).
W małżeństwie z Lucyną Marią Kowalewską miał S. troje dzieci: córkę Marię (ur. 1954), zamieszkałą w Grodzisku Maz., oraz synów: Wacława (ur. 1956), osiadłego w Paryżu, i Stefana (ur. 1961), artystę fotografika, mieszkającego w Warszawie.
W l. 1986–9 Zarząd Centralnego Związku Spółdzielni Niewidomych przyznawał doroczną nagrodę im. S-a za utwór literacki lub publicystyczny poświęcony problematyce ociemniałych.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni 1939–1991. Leksykon, W. 1995; Mały słownik pisarzy polskich, W. 1981 cz. 2; Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), II; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1945 i n.; Polscy pisarze współcześni. Informator, W. 1977; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Białek J. Z., Formuła realizmu w prozie Jerzego Szczygła, w: Dziecko w literaturze współczesnej, Kielce 1981; Budzyński A., By znaleźć swoje miejsce, „Kultura” 1966 nr 3; tenże, Trudny życiorys, „Zielony Sztandar” 1966 nr 15; Chociłowski J., Różny sens milczenia, „Trybuna Maz.” 1962 nr 233; Chruszczyński A., Bez wyboru, „Tyg. Kult.” 1966 nr 9; tenże, Cień nad „Tarniną”, tamże 1969 nr 12; tenże, Obiecujący precedens, „Współczesność” 1961 nr 3; tenże, Powieść o ludziach, „Walka Młodych” 1962 nr 15; tenże, „Sen o życiu”, „Tyg. Kult.” 1966 nr 43; Cirlić D., Dwojakie działanie milczenia, „Nowe Książki” 1962 nr 12; taż, Saga rodu Wernichów, tamże 1962 nr 19; Dąbrowski M., Zrozumieć i opisać (O prozie Jerzego Szczygła), „Współczesność” 1971 nr 1; Drawicz A., Dwa różne życiorysy, „Sztandar Młodych” 1966 nr 23; Gosk H., O radiu, chłopcu skaczącym z burty i drewnianym mieczu Don Kichota, „Literatura” 1977 nr 15; Gross N., Nie przeminęło z wiatrem (poetka emigracyjna Anna Frajlich), „Arch. Emigracji. Studia, Szkice, Dok.” 2001 z. 4; Irzyk Z., Na przykład „Tarnina”, „Kierunki” 1961 nr 8; Iwaszkiewicz M., Rozważania o książce, „Gaz. Pozn.” 1963 nr 266; Janicki S., „Milczenie”. Nowy film K. Kutza, „Film” 1963 nr 2; Kabatc E., Studium o trudnym dojrzewaniu, „Współczesność” 1966 nr 2; Katz J., W szkole Żeromskiego, „Twórczość” 1963 nr 3; Kuncewicz P., Proza polska od 1956. Agonia i nadzieja, W. 1994 V; Kwiecińska Z., Bohaterstwo dla bohaterstwa, „Trybuna Ludu” 1961 nr 54; Łuczak Z., Szary epizod, „Walka Młodych” 1970 nr 10; Maciejewski J. K., Jerzy Szczygieł, „Chłopska Droga” 1968 nr 16 (fot.); Marski Z., Wymowa milczenia, „Gaz. Robotn.” 1962 nr 187; Martuszewski E., Uratowane człowieczeństwo, „Pomorze” 1966 nr 4; Maruszewski J., Inni czy tacy sami, „Nowe Książki” 1978 nr 20 (fot.); Melkowski S., Nieprzystosowany tworzy swój świat, „Nowa Kult.” 1962 nr 28; tenże, Obłaskawianie „outsiderów”, tamże 1962 nr 38; Miecugow B., Żywocik literacki, „Życie Liter.” 1970 nr 19; Napiórkowska K., Wychodzenie z ciemności, czyli o twórczości dla młodzieży Jerzego Szczygła, „Studia o Sztuce dla Dziecka” 1994 z. 8; Niemczuk J., Rodzaje problemów, „Nowe Książki” 1970 nr 15; Nieporowski J., Błysnęło, otworzyło się, „Tyg. Kult.” 1983 nr 47; Nowicki K., Zuch chłopiec, „Życie Liter.” 1968 nr 32; Olszewska B. W., Studium milczenia, „Tyg. Kult.” 1962 nr 14; Otuszewska-Szczurek K., „Przytłoczeni” – czyli o bohaterach literackich w twórczości dla młodzieży Jerzego Szczygła (mszp. pracy magisterskiej w Inst. Filol. Pol. UAM); Sadkowski W., Pisarstwo Jerzego Szczygła, „Trybuna Ludu” 1968 nr 244; Sendela A., Nie tylko przygoda, „Książki dla Ciebie” 1970 nr 4; Skrobiszewska H., „Legenda ojców” i „Dziecko wojny”, „Wychowanie” 1968 nr 7; Słojewski J. Z., Debiut zbyt pokorny, „Nowa Kult.” 1961 nr 8 (nr 12 polemika S-a); Szczepańska B., Jerzy Szczygieł – próba monografii (mszp. pracy magisterskiej w Zakł. Liter. Wyższej Szkoły Pedagog. w Bydgoszczy, 1998); Szopiński Z., Poszukiwanie codzienności, „Nowe Książki” 1972 nr 24; Walczak D., Po kocich łbach, ale wśród przyjaciół, tamże 1977 nr 1; Wierzbicka A., Nowa książka dla młodzieży, „Polonistyka” 1961 nr 3; Wiśniewska M., Człowiek wśród ludzi, „Nowe Książki” 1969 nr 19; Wójcik R., Ciemność na dwa głosy, „Wiatraki” 1963 nr 8; Zaworska H., Tristan i Izolda w «czasach pogardy», „Nowe Książki” 1966 nr 15; Ziątek Z., Ucieczka na wczasy, „Mies. Liter.” 1970 nr 4; Ziemilski A., Dwa debiuty, „Życie Warszawy” 1962 nr 147; Żółciński J. T., Ballada o Ptaku-Prostaku, „Tu i teraz” 1983 nr 45; Żurek J., Smak codzienności, „Kultura” 1969 nr 35; – Gowala M., Pamiętasz drogi Jurku...?, „Niewidomy Spółdzielca” 1983 nr 9–10; Kutz K., Jerzy Szczygieł, w: tenże, Klapsy i ścinki. Mój alfabet filmowy i nie tylko, Kr. 1999; Szczygieł L., Łączyły nas dwie miłości..., „Nasza Szansa” 1993 nr 8; Tomerska D., „Jeszcze drżą fale...”, „Pochodnia” 1993 nr 9; – „Kur. Pol.” 1965 nr 286; „Razem” 1966 nr 11; – Nekrologi z r. 1983: „Pochodnia” nr 7–8 (K. J. Warszawski), „Życie Warszawy” nr 201, 205.
Wioletta Bojda