Szlichtyng (Szlichtynk, Szlichtink, Schlichting, Slichting) Jonasz h. własnego, pseud.: Eques Polonus, Joh. Simplicius (1592–1661), teolog, przywódca braci polskich.
Ur. w Sączkowie koło Śmigla lub (co mniej prawdopodobne) w Bukowcu; pisał się «z Bukowca». Pochodził z niemieckiej szlachty, był wnukiem Bartłomieja, synem Wolfganga Schlichtinga (zm. 1608 lub 1612) i Barbary z Arciszewskich. Miał siostrę Annę, żonę Stanisława Przystanowskiego, oraz braci: Eliasza, burgrabiego kościańskiego, Wespazjana (zm. 1657), Jerzego (zob.) i Daniela, poległego w jednej z wojen moskiewskich. Bratem stryjecznym S-a był Jan Jerzy Szlichtyng (zob.).
S. uczęszczał do gimnazjum (Schönaichianum) w Bytomiu Odrzańskim. W kwietniu 1609 immatrykulował się w gimnazjum akademickim w Gdańsku, a następnie uczył się w szkole ariańskiej w Rakowie, gdzie nawiązał bliską relację z jej założycielem, Jakubem Sienieńskim. Jako preceptor jego syna, Zbigniewa, wyjechał z nim w r. 1616 na studia zagraniczne; towarzyszył im brat S-a, Jerzy. Dn. 30 V t.r. wszyscy immatrykulowali się na uniw. w Altdorfie, gdzie zapewne spotkali Samuela i Krzysztofa Przypkowskich. Nie wiadomo, na ile zaangażowali się tam w ruch kryptoariański; od 18 VI władze miejskie Norymbergi toczyły przeciw ruchowi śledztwo, a 12 VIII zażądały wydalenia Polaków. Przyznano im jednak prawo pozostania w mieście pod warunkiem zachowania spokoju i unikania «zgorszenia» w sprawach religii. Ostatecznie przenieśli się do Lejdy, gdzie 30 XI 1617 wpisali się na uniwersytet; zapewne tam S. poznał Marcina Ruara, i jak przypuszczał Ludwik Chmaj, H. Grotiusa. Wraz z pozostałymi braćmi polskimi przebywającymi w Lejdzie, m.in. z Przypkowskimi i Z. Sienieńskim, udał się S. wiosną 1618 do Anglii; w kwietniu t.r. byli w Oksfordzie. Po kilku miesiącach, być może już w lipcu t.r., wyjechali do Francji.
Pod koniec kwietnia 1619 S., wraz z bratem i towarzyszami, wrócił do Rzpltej; t.r. w maju uczestniczył w ariańskim synodzie w Rakowie. Jeszcze t.r. pojechał na krótko do Niderlandów dla nawiązania bliższych kontaktów z potępionymi właśnie przez kalwinistyczny synod w Dordrechcie remonstrantami i być może ofiarowywał im gościnę w Rzpltej. Po powrocie podjął obowiązki ministra i wykładowcy w gimnazjum w Rakowie. W maju 1620 poślubił Annę, córkę arianina Jana Lubienieckiego. W r. 1625 opublikował dedykowaną woj. bełzkiemu Rafałowi Leszczyńskiemu, skierowaną głównie do szlacheckich i magnackich patronów zborów ewangelickich Odpowiedź na script X. D. Clementinusa (Raków). Wyliczając w ponad 250-stronicowej polemice 130 «potwarzy», rzuconych przez kalwińskiego pastora Daniela Clementinusa na naukę Fausta Socyna i doktrynę braci polskich, bronił jej i rozwijał poglądy Socyna, a nie stroniąc od ostrego języka, nazywał adwersarza prostakiem oraz wytykał mu błędy w łacinie i polszczyźnie. W r. 1626 sprowadził z Brandenburgii pastora Joachima Stegmanna, usuniętego z urzędu pod zarzutem socynianizmu. Wspólnie z teologiem i ministrem zboru braci polskich w Rakowie Janem Crellem (Creliusem) opublikował w r. 1628 komentarz do Listu św. Pawła do Galatów (Commentarius in epistolam Pauli Apostoli ad Galatos..., Racoviae), powstały z jego notatek przejrzanych przez Crella. W r. 1631 ukazała się druga polemika Na Antapologią ks. Daniela Clementinusa [...] odpowiedź (Raków), opatrzona przedmową do szlachty ewangelickiej i wstępem do R. Leszczyńskiego. W piśmie tym S. wykazał się dobrą znajomością tekstów J. Kalwina i T. Bezy, a przypuszczając, że autorem „Antapologii” nie był Clementinus, lecz autor bardziej kompetentny, złagodził ton swej krytyki. Utrzymywał kontakt korespondencyjny z remonstrantami i znalazł się wśród sygnatariuszy listu rekomendacyjnego, który otrzymał Ruar udający się do nich z misją w marcu 1632.
W l. trzydziestych S. coraz bardziej angażował się w prace zborowe i nadal blisko współdziałał z tracącym wzrok Crellem, m.in. nad komentarzem do listu do Hebrajczyków (Commentarius in epistolam ad Hebraeos..., Racoviae 1634, wyd. już po śmierci Crella). Synod rakowski zlecił S-owi w maju 1633, by wspólnie z Ruarem przygotował do druku polemiczną pracę Stegmanna, skierowaną przeciw gdańskiemu pastorowi Johannowi Botsakowi. Crell na łożu śmierci powierzył S-owi 4 VII t.r. opiekę nad Kościołem braci polskich. W l. 1633–8, a być może i później, S. piastował urząd «nieoficjalnego superintendenta Zboru Mniejszego» (H. G. Williams). W r. 1635 synod zobowiązał S-a i Jana Stoińskiego do przygotowania do druku wykładu piętnastego rozdziału z pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian, opracowanego przed śmiercią przez Crella. T.r. ukazała się Quaestio num ad regnum Dei possidendum necesse sit in nullo peccato Evangelicae doctrinae adverso manere? (Racoviae), pierwsza polemika S-a z pismami teologa luterańskiego Balthasara Meisnera, profesora teologii w Wittenberdze. Posługując się wyważoną argumentacją, z zachowaniem szacunku dla adwersarza, S. zajął się problematyką grzechu, usprawiedliwienia, pokuty i wolności ludzkiej. Dwie dalsze polemiki z Meisnerem (Quaestiones duae, Racoviae 1636) dedykował działaczom ariańskim, Adamowi i Andrzejowi Gosławskim; rozwinął w nich zagadnienia soteriologiczne, broniąc stanowiska Socyna i podkreślając jego bliskość z poglądami Kalwina. Trzecia polemika z Meisnerem De SS. Trinitate, de moralibus N. et V. Testamenti praeceptis, itemque de Sacris, Eucharistiae et Baptismi ritibus ([b.m.w.] 1637) dotyczyła kwestii trynitarnych i sakramentologicznych; niemal tysiącstronicowa rozprawa ukazała się drukiem (wbrew karcie tytułowej) prawdopodobnie dopiero po r. 1638. Druk rozpoczęto w Rakowie, a zakończono ok. r. 1639 w Lubczu.
W Rakowie pracował S. do likwidacji zboru, szkoły i drukarni oraz banicji nauczycieli, nakazanych wyrokiem sądu sejmowego 20 IV 1638. W maju t.r. sygnował list do hetmana w. lit. Krzysztofa II Radziwiłła, w którym obradujący na synodzie w Kisielinie zwrócili się z prośbą o pomoc i interwencję. Przeniesiony do zboru w Lusławicach, wyjechał S. w czerwcu t.r. do Koloszwaru (obecnie Cluj) w Siedmiogrodzie dla zażegnania wybuchłego wśród tamtejszych socynian sporu chrystologicznego. Jesienią t.r. gościł w Lesznie u Jana Amosa Komeńskiego; próbował usposobić go przychylnie do wyznania braci polskich oraz prosił o przyjęcie syna do gimnazjum leszczyńskiego. Zaangażował się również w obronę Ruara, dążąc do cofnięcia mu nakazu opuszczenia Gdańska, wydanego przez tamtejszą radę miejską wiosną 1639. Aktywność i publikacje S-a ugruntowały jego renomę wybitnego teologa, toteż od synodu w Kisielinie otrzymał t.r. polecenie sporządzenia wyznania wiary. Przedstawił je na synodzie w Czarkowie (Czarkowach) i wydał w r. 1642 (w Lusławicach, Roćmirowej , a może nawet w Niderlandach) pt. Confessio fidei Christianae (przekł. polski Wyznanie wiary zborów tych które się w Polsce Chrystiańskim tytułem pieczętują <1646>, przekłady: francuski <1646>, niderlandzki <1652> i niemiecki <1653>. Był to najważniejszy dokument doktrynalny braci polskich od czasu publikacji w r. 1604 „Katechizmu rakowskiego”. W l. 1637–43 nie ogłaszał S. pism polemicznych; wynikało to prawdopodobnie z chęci zbliżenia do wyznań reformowanych oraz zamknięcia oficyny rakowskiej. Podjął jedynie, zapewne na polecenie synodu, dyskusję z pismem Grotiusa z r. 1642 „Votum pro pace Ecclesiastica”. Zachowując ostrożność i rewerencję wobec adwersarza, ogłosił ją w r.n. anonimowo (Notae in doctissimi cuiusdam viri commentationem ad 2 caput posterioris ad Thessalonicenses Epistolae). Polemizując z ogłoszonym w r. 1639 przez brata czeskiego, Georga Vechnera kazaniem, będącym komentarzem do wstępu do Ewangelii św. Jana i dotyczącym kluczowych kwestii chrystologicznych, przygotował Notae in Georgii Vechneri concionem (Racoviae 1644). Niderlandzki przekład ukazał się w r. 1649 razem z drobniejszymi pismami S-a (Aentekeningh en verklaringh over de ses voornaemste Schriftuurplaetsen, diemen placht te greuycken tot bewijs van de Drie-eenigheydt, en de eeuweige Godtheydt Christi [b.m.w.]).
Wraz z Ruarem i Krzysztofem Lubienieckim został S. wybrany w r. 1644 przez synod w Siedliskach na przedstawiciela braci polskich na Colloquium Charitativum, zwołane przez króla Władysława IV do Torunia na 10 X 1644. Choć termin Colloquium przesunięto na r.n., w październiku 1644 odbył się w Toruniu nieformalny przygotowawczy zjazd stron. S. uczestniczył w dwóch spotkaniach, prawdopodobnie 10 X t.r.; podczas pierwszego, w kręgu samych protestantów, wykluczono z ich grona delegację braci polskich, na drugim zaś, w toruńskim ratuszu w obecności przedstawicieli króla, kaszt. elbląskiego Jana Kosa i bp. żmudzkiego Jerzego Tyszkiewicza, gdy S. próbował bronić udziału arian, a nawet występować w imieniu całego obozu protestanckiego, Tyszkiewicz oświadczył, że instrukcje królewskie przewidują jedynie rozmowy z luteranami i kalwinistami. Mimo że bracia polscy nie otrzymali od króla ponownego zaproszenia, S. w październiku 1645 przybył ponownie do Torunia, by nieoficjalnie wziąć udział w ostatniej fazie obrad Colloquium Charitativum. Spotkał się tam z luterańskimi teologami Georgiem Calixtem i Christianem Dreierem (24 XI t.r.) oraz seniorem z Torunia Peterem Zimmermannem (18 X i 19 XI), a także rozmawiał z przedstawicielami Władysława IV, jezuitą Gregorem Schönhofem (20 XI) i woj. łęczyckim Janem Leszczyńskim (22 XI). Prywatne rozmowy nie przyniosły jednak rezultatów i oficjalnie przedstawiciele arian nie zostali dopuszczeni do głosu.
W r. 1646, jako autor Confessionis... został S. pozwany przed sąd, który miał się odbyć podczas sejmu zwycz. t.r. w Warszawie. S. szukał pomocy u szlachty mpol.; sejmik przedsejmowy woj. krakowskiego w Proszowicach domagał się 13 IX kasacji wezwania i uwolnienia go od sądu. Ostatecznie sprawa S-a nie była na tym sejmie rozpatrywana, być może ze względu na zdecydowaną postawę posłów protestanckich. Przed sejmem nadzwycz. 1647 r. S. zwrócił się 8 IV t.r. listownie o wstawiennictwo do sejmiku proszowickiego. W instrukcji poselskiej 11 IV szlachta woj. krakowskiego (być może za sprawą kalwinisty Stanisława Chrząstowskiego, podsędka krakowskiego, wybranego na posła) ponownie nalegała, by S. «ab hoc actione cale uwolniony był»; podobne wsparcie otrzymał od sejmiku lubelskiego. Podczas sejmu w Warszawie odbył się jednak (pod nieobecność S-a) proces sumaryczny nad jego dziełem. Jako delator wystąpił Teodor Zaporski, kantor włocławski. Ponieważ Confessio... ukazała się bez miejsca wydania, uznał on, że wydrukowano ją w Rakowie wbrew zakazowi sejmu 1638 r. Odmówił przy tym arianom miana chrześcijan, ponieważ negowali konsubstancjalność Trójcy Świętej, a Chrystusa uznawali jedynie za człowieka; odrzucenie jego kultu stanowiło wg niego zbrodnię obrazy Boskiego majestatu oraz Rzpltej. Wyrokiem sądu sejmowego 11 V 1647 nakazano publiczne spalenie w Warszawie egzemplarza Confessionis... (wykonano 14 V t.r.) i wydano zakaz jej rozpowszechniania oraz posiadania. Nawiązując do dekretu z r. 1638, zarządzono także likwidację szkół i drukarni ariańskich w Rzpltej. S. został skazany na karę śmierci, infamię i konfiskatę majątku (który otrzymał po nim Jan Dąbrowski, kaszt. brzeski kujawski). Wydaje się, że mimo wyroku, S. nie opuścił Rzpltej w r. 1647, choć nie stawił się na synodzie w Dążwie t.r. Po tym synodzie został na krótko powołany na pisarza synodowego. Przez pewien czas przebywał u brata, Wespazjana, w Dąbrowie na Podgórzu. W obronie S-a wystąpił m.in. S. Przypkowski, publikując pismo „Iniuria oppressae et proditae libertatis flagitium in Comitiis a. 1647 sive actionis Ionae Schlichtingio intentatae relatio” (zaginione). Na sejmie elekcyjnym 1648 r. bronił też S-a jego stryjeczny brat, Jan Jerzy Szlichtyng. Również szlachta krakowska, zebrana na sejmiku przedkoronacyjnym w Proszowicach 17 XII t.r., opowiedziała się po raz kolejny po stronie S-a, «który świeżo dwóch synów swych na usłudze R.P. pozbył». W pismach z l. 1650 i 1652 przedstawił S. proces jako spisek związany z wykluczeniem arian z Colloquium Charitativum, a broniąc się, przywoływał zapis Konfederacji Warszawskiej. Sejmik proszowicki ujmował się za S-iem w instrukcjach na kolejne cztery sejmy w l. 1651–4. Dzięki tym wszystkim zabiegom zdołano 20 VI 1654 na sejmie warszawskim ponownie podnieść sprawę S-a, jednak król Jan Kazimierz podtrzymał wyrok, uważając go za skierowany przeciw «sekcie ariańskiej», która naruszyła wymierzoną przeciw niej konstytucję sejmową.
Ok. r. 1650 polemizował S. z Ludwikiem Wolzogenem w sprawie obowiązków chrześcijan wobec państwa w piśmie Quaestiones de magistratu, bello, defensione privata (zaginione). W r.n. uczestniczył w synodzie w Czarkowie, na którym przedstawił krótki katechizm, stanowiący zapewne podstawę nowego wydania Katechizmu Rakowskiego (Catechesis Ecclesiarum Polonicarum, Irenopoli [Amsterdam] 1659, z przedmową Stegmanna i A. Wiszowatego). W r. 1652 przewodniczył kolejnemu synodowi w Czarkowie. Atakującemu Confessio... jezuicie Mikołajowi Cichowskiemu odpowiedział w pismach Epistola apologetica ([b.m.w.] 1650), Confessionis Christianae ad rogum damnatae ([b.m.w.] 1652), oraz Reverendi viri D. Nicolai Cichovii. [...] centuria argumentorum caesa ([b.m.w.] 1652). Karol Estreicher przypisał mu także autorstwo anonimowych paszkwili Cichoviusza diabeł zaklęty [b.m.r.w.] i X. Cichoviusa Jezuita diabła zaklętego odkląć nie może [b.m.r.w.]. Gdy po konwersji Achacego Taszyckiego w r. 1652 upadł zbór w Lusławicach, S. zapewne wyjechał z Polski; wg Włodzimierza Dworzaczka stało się to ok. r. 1654. W nieznanym miejscu (prawdopodobnie na Śląsku lub gdzie indziej w Rzeszy) ogłosił w r. 1654 pismo Apologia pro veritate accusata [b.m.w.], broniące arian przed atakami zarówno jezuitów, jak i protestanckich profesorów uniwersyteckich Stanów Generalnych Holandii i Fryzji Zachodniej. Być może przebywał krótko w Niderlandach, już jednak na przełomie września i października 1655 dołączył do rodzin ariańskich zebranych w Gorlicach, a 10 X t.r. wziął udział w synodzie w Łużnej, na którym rozważano propozycję współpracy przedstawioną przez J. Torquatusa, sekretarza króla Szwecji Karola X Gustawa. Na przewodniczącego poselstwa arian do króla Szwecji S. wysunął Stanisława Lubienieckiego (sam w poselstwie nie uczestniczył, natomiast wzięło w nim udział wielu członków jego rodziny, także syn Jonasz). Podczas pobytu w okupowanym przez Szwedów Krakowie wysłannicy upomnieli się 22 X u Torquatusa o zniesienie wyroku ciążącego na S-u, a prośbę powtórzyli 25 X na audiencji u Karola Gustawa. W kwietniu 1656, zapewne z większością zboru braci polskich, przybył S. do Krakowa. Wszedł wówczas w skład kolegium powołanego w celu wydania komentarza do Ewangelii św. Jana. Oskarżano go o wygłaszanie w Krakowie «antykatolickich» kazań, co jednak zdaje się być wytworem antyariańskiej propagandy. Prawdopodobnie uczestniczył w uroczystym powitaniu ks. siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, choć mowę w imieniu zboru wygłosił 29 III 1657 (wg J. Tazbira) S. Lubieniecki. Kończąc pracę nad komentarzem do Ewangelii św. Jana, nie angażował się politycznie. Bliską współpracę ze szwedzkim gubernatorem Krakowa P. Würtzem nawiązał natomiast jego brat Wespazjan.
Po kapitulacji szwedzkiej załogi Krakowa S. opuścił miasto 30 VIII lub 1 IX 1657 wraz z S. Lubienieckim i Chrystianem Stegmannem. Schronił się na Śląsku, w dobrach Kaspara von Sack, a następnie (we wrześniu t.r. lub 10 V 1658) osiadł z żoną i dziećmi w Szczecinie. Być może w październiku 1657 towarzyszył S. Lubienieckiemu do Wolgast, gdzie przebywał Karol Gustaw. Po wydaniu 20 VII 1658 przez Sejm Rzpltej edyktu banicji arian podjął razem z S. Lubienieckim starania u króla Szwecji o postawienie w rokowaniach pokojowych problemu jego anulowania. Mimo wstępnej odmowy, obaj przygotowali wiosną 1659 memoriał do Karola Gustawa, zawierający m.in. sprawę wyroku ciążącego na S-u. Pobyt braci polskich na szwedzkim Pomorzu wywołał ataki teologów luterańskich J. Micraeliusa i A. Battusa, w l. 1659–60 rektorów uniw. w Greifswaldzie (S-a i S. Lubienieckiego oskarżył Micraelius o próby druku pism ariańskich w Szczecinie i Greifswaldzie). Wobec oblężenia Szczecina przez wojska brandenburskie, S. w lutym 1660 opuścił miasto. W drodze na Śląsk został aresztowany w Stargardzie (obecnie Stargard Szczeciński) przez Brandenburczyków, a następnie 23 II t.r. przewieziony do cytadeli w Spandau. Zwolniono go 5 IV na rozkaz elektora Fryderyka Wilhelma, za co, jak się wydaje, osobiście dziękował mu w Berlinie. Udał się stamtąd na Śląsk i osiadł w Kluczborku. Odpowiadając na dedykowany sobie utwór Komeńskiego „De Christianorum uno Deo Patre” z r. 1659, podjął w r.n. polemikę w sprawie natury Boga, Trójcy Świętej i przede wszystkim Chrystusa, (pismo ukazało się dopiero w r. 1685). Do oponenta odnosił się z wielkim szacunkiem i wyrażał żal, że od niego nie zaznał wzajemności. Razem z synami Janem i Jonaszem uczestniczył w r. 1661 w synodzie braci polskich w Kluczborku. Był sygnatariuszem, a może nawet autorem, ogłoszonej przez synod listy skarg zboru. Utrzymywał stały kontakt korespondencyjny z S. Lubienieckim. Jesienią t.r. zamieszkał z rodziną w Żelechowie (Selchow), należącym do Elżbiety von Falkenreh.
S. stworzył spójny system teologiczny, oparty na poglądach Socyna i mający za podstawę stałą, racjonalną i krytyczną hermeneutykę przekazu biblijnego. W krytyce ortodoksyjnej chrystologii najważniejszy był dla niego przekaz Ewangelii św. Jana. Kwestionował tradycyjną doktrynę trynitarną i chrystologiczną, modyfikował naukę o predestynacji i usprawiedliwieniu oraz bronił koncepcji wolnej woli. Przyznawał, że natura Boga pozostaje ukryta przed umysłem człowieka. Nie zakwestionował całkowicie i jednoznacznie boskości Chrystusa; w pierwszych pracach ograniczył ją do czasu po poczęciu mocą Ducha Świętego, a w następnych nie negował już preegzystencji Chrystusa, uważając, że istniał on przed wcieleniem, a także przed stworzeniem świata, natomiast po wcieleniu, jako człowiek, wstąpił do nieba. Sądził, że ofiara Chrystusa może być rozumiana metaforycznie (non proprium, sed metaphoricum) i dodawał, że określenie «metafora» nie dotyczy odkupienia, lecz słowa «odkupienie», bowiem Chrystus nie wykupił człowieka w sensie literalnym. Mimo szeregu wyjaśnień, sformułowanie to ściągnęło na S-a krytykę zarówno ze strony katolików, jak i samych arian. Podjął koncepcję trzech urzędów Chrystusa (zwłaszcza kapłana i króla), pozostając bardzo blisko sformułowań z „Katechizmu Genewskiego” Kalwina.
Zdecydowanie wypowiadał się S. przeciw koncepcji podwójnej predestynacji. Przychylając się do stanowiska Socyna, przyznawał woli człowieka udział w procesie zbawienia i podkreślał rolę pobożnych uczynków jako części pokuty. Jego zdaniem człowiek jest w stanie zarówno przyjąć, jak i odrzucić łaskę bożą, podejmując wolną decyzję o słuchaniu Słowa. Takie ujęcie kwestii wolnej woli było dla S-a fundamentem sprawiedliwości Bożej i moralności ludzkiej oraz pobożności; implikowało również negowanie znaczenia grzechu pierworodnego. W Confessio..., swym najważniejszym dziele, wyraził dystans wobec trzeciej części credo, poświęconej Duchowi Świętemu. Nie opowiedział się otwarcie za konsekwentnym monoteizmem, natomiast w ostrożnych i dwuznacznych sformułowaniach można doszukiwać się próby odmówienia Duchowi przymiotu osoby i uznania go jedynie za własność (właściwość) Boga, emanację Jego siły. «Święty Kościół Katolicki» definiował S. możliwie szeroko jako zgromadzenie ludzi uznających Credo; jego zasadniczym zadaniem, oprócz głoszenia słowa i pokuty, było rozdzielanie sakramentów chrztu i eucharystii (ustęp poświęcony chrztowi jedynie sugeruje, że odnosi się on do chrztu dorosłych). Confessio... jest utworem koncyliacyjnym, bardzo bliskim doktrynie Kalwina, ukazującym dobrą znajomość teologii reformowanej autora oraz jego wierność myślom Socyna i Crella. Chociaż w późniejszej redakcji katechizmu zrezygnował S. z pojedynczych sformułowań Confessio..., kontynuował jednak próby teologicznego zbliżenia do wyznania reformowanego; widoczne to jest nie tylko w złagodzeniu doktryny chrystologicznej, ale też w mniej ostrym sformułowaniu potępienia chrztu dzieci.
W Apologii pro veritate accusata przedstawił S. nowy stosunek arian do państwa. Załączył do niej list będący pochwałą wolności sumienia, słowa i, jeżeli nie wyrządza się niesprawiedliwości, czynów. Indywidualna wolność sumienia oznaczała wg S-a prawo jednostki do swobody myśli i wypowiedzi. Władca miał ustanowić «zgodę i pokój między różnie rozumiejącymi, każdego przy swym zdaniu zostawiwszy», a Kościół i państwo powinny zostać rozdzielone. W wywodach dotyczących prawa do wolności religijnej powoływał się S. także na Konfederację Warszawską oraz przywileje stanowe szlachty. We wczesnych polemikach zalecał dobrym chrześcijanom znoszenie prześladowań oraz unikanie zemsty i służby wojskowej. Żądał ograniczenia stosowania kary śmierci, jednak przyznawał państwu prawo karania występków oraz prowadzenia wojen obronnych. W późniejszych pismach bronił instytucji własności i państwa, a także indywidualnego prawa do noszenia broni oraz do samoobrony. Obronę ojczyzny uznał za obowiązek chrześcijanina. Erudycyjność argumentów S-a oraz podejmowane przez niego próby zbliżenia socynianizmu do wyznania reformowanego prowadziły do oceny jego teologii jako «konserwatywnej» (H. G. Williams). Wszystkie cechy jego pisarstwa stawiają go w rzędzie najwybitniejszych teologów ariańskich. S. zmarł 1 XI 1661 w Żelechowie.
W małżeństwie z Anną z Lubienieckich miał S. córkę Barbarę, zamężną od r. 1643 za Łazińskim, oraz synów: Jana (być może Andrzeja), który służył wojskowo u Jeremiego Wiśniowieckiego i zmarł w niewoli tatarskiej (zapewne do niego odnosi się wzmianka J. Tazbira, że S. zabiegał przez pośredników u Jerzego II Rakoczego o wstawiennictwo do Porty w sprawie wykupienia syna), Krzysztofa, prawdopodobnie również poległego przed grudniem 1648, Pawła (zm. po 1687), teologa, redagującego na emigracji akty synodalne, i Jonasza, który schwytany w r. 1658 na Podgórzu przez Andrzeja Stojowskiego i wykupiony za 6 tys. złp. przez matkę, uniknął grożącej mu śmierci, a w r. 1665, przetrzymywany jako arianin w Międzyrzecu przez kuzyna katolika, zdołał umknąć na Śląsk. Wacław Potocki poświęcił Jonaszowi młodszemu fraszki „Krzest Szlichtinków” i „Do tegoż Szlichtinka Jonasza”. S. Lubieniecki nazwał siebie oraz duchownego ariańskiego Jana Preussa przybranymi synami («filii naturales») S-a. Bratankiem S-a był Jan Szymon Szlichtyng (zob.).
Dzieła S-a, pisane przeważnie po łacinie, były tłumaczone już w XVII w. na wiele języków europejskich. Jako tom siódmy serii „Bibliotheca Fratrum Polonorum” wydano je w r. 1668 (lub na początku r. 1669) w Amsterdamie (z datą 1656) „Jonae Slichtyngii de Bukowiec Commentaria posthuma in plerosque Novi Testamenti libros...”. Dzięki tej edycji pisma egzegetyczne S-a zyskały szeroki odbiór w Niderlandach i Anglii; korzystali z nich m.in. P. Bayle i J. Locke. Wg dyskusyjnej hipotezy Jana Białostockiego S. został przedstawiony na obrazie „Eques Polonus” („Lisowczyk”) Rembrandta. Wiktor Czajkowski poświęcił S-owi powieść „Jonasz Schlichting” (W. 1888). Jego postać występuje też w powieści Edwina Jędrkiewicza „Wender, wender, aryjani!” (Kat. 1968).
Miedzioryty w: Bibliotheca Fratrum Polonorum, Irenopoli [Amsterdam] 1668 VII oraz w Kupferstichkabinett, Staatliche Kunstsammlungen w Dreźnie, sygn. B1471,2; – Bibliographia Sociniana. A Bibliographical Reference Tool for the Study of Dutch Sociniansim and Antitrinitarism, Amsterdam 2004; Estreicher; Nowy Korbut, III; PSB (Lubieniecki Krzysztof młodszy, Przypkowski Krzysztof, Przypkowski Samuel, Ruar Marcin, Sienieński Jakub); Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, Varsoviae 1967; – Beckowa M., Zur Problematik der Comenius’ Beziehungen zum Sozinanismus, w: Socinianism and its Role in the Culture of XVI-th to XVIII-th Centuries, Ed. L. Szczucki, W. 1983; Braun K., Der Socianismus in Altdorf 1616, „Zeitschr. für Bayerische Kirchengesch.” Bd. 8: 1933 s. 65–81; Brock P., Dilemmas of a Socinian Pacifist in Seventeenth Century Poland, „Church History” Vol. 63: 1994 s. 190–200; Chmaj L., Bracia Polscy, W. 1957; tenże, Samuel Przypkowski, Kr. 1927; Dwa „cudowne ocalenia” Braci Polskich, Wyd. J. Tazbir, w: Kultura i literatura dawnej Polski. Studia, W. 1968 s. 259–64; Dworzaczek W., Schlichtingowie w Polsce, W. 1938 s. 26–40; Dzięgielewski J., O tolerancję dla zdominowanych, W. 1986; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, Kr. 1908; Jørgensen J., Stanisław Lubieniecki. Zum Weg des Unitarismus von Ost nach West im 17. Jahrhundert, Göttingen 1968 s. 50, 55–6, 64–73; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Starnackiego, Wr. 1974; Kot S., Ideologia polityczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; tenże, Oddziaływanie Braci Polskich w Anglii, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Morawski S., Arianie polscy, Lw. 1906; Müller H.-J., Irenik als Kommunikationsreform. Das Colloquium Charitativum von Thorn 1645, Göttingen 2004 s. 419–21; Myśl ariańska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstów, Oprac. Z. Ogonowski, W. 1991 s. 91–102, 387–91, 433–46; Pfefferkorn A., Jonas von Schlichting. Ein Beitrag zur Geschichte des Antitrinitarismus in Polen. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Würde eines Licentiaten der Theologie, der Hochwürdigen Evangelisch-Theologischen Fakultät der Schlesischen Friedrich-Wilhelm-Universität zu Breslau, Bromberg 1918; Piszcz E., Colloquium Charitativum w Toruniu A.D. 1645, Tor. 1995 s. 106–8; Potocki W., Dzieła, W. 1987 I; Radoń S., Z dziejów polemiki antyariańskiej w Polsce XVI–XVII wieku, Kr. 1993; Schramm G., Antitrinitarier in Polen 1556–1658, „Bibliothèque d’Humanisme et Renaissance” Vol. 21: 1959 s. 473–511; 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XVII w., Wyd. Z. Ogonowski, W. 1979 I 567–72, 656–73; Studia nad arianizmem, Red. L. Chmaj, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Tazbir J., Bracia polscy w Siedmiogrodzie, W. 1964 s. 21; tenże, Stanisław Lubieniecki, przywódca ariańskiej emigracji, W. 1961; tenże, Walka z Braćmi Polskimi w dobie kontrreformacji, „Odr. i Reform. w Polsce” R. 1: 1956; Urban W., Zmierzch ariańskiego Rakowa, „Sobótka” R. 30: 1975 s. 255–66; V isser S. J., Samuel Naeranus (1582–1641) en Johannes Naeranus (1608–1679). Twee remonstrantse theologen op de bres voor godsdienstige verdraagzaamheid, Groningen 2011 s. 165–6; Wajsblum M., Ex regestro arianismi, „Reform. w Polsce” R. 9–10: 1937–9 cz. 2; Wołoszyn J. W., Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648–1696, W. 2003; Wotschke T., Die Reformation im Lande Posen, Lissa 1913 s. 104; Zeltner G. G., Historia Crypto-Socinismi, Lipsiae 1744 s. 449–500, 502, 534; – Album przyjaciół Jana Naeranusa, Oprac. K. Kotońska, „Odr. i Reform. w Polsce” R. 34: 1989 s. 169–206; Album studiosorum Academiae Lugduno-Bataviae, Hagae 1875; Ältere Universitäts-Matrikeln (1456–1645) [Greifswald], Hrsg. E. Friedländer, Leipzig 1893 II 91; Akta sejmikowe woj. krak., II 313, 328, 334, 375, 427, 441, 461, 495, 509; Bibliotheca Fratrum Polonorum, Irenopoli 1668 VII cz. 1–2; Bock, Historia antitrinitariorum, I cz. 2 s. 763–825; Comenius J. A., Antisozinianische Schriften: Auge des Glaubens – natürliche Theologie, Hrsg. E. Schadel, Frankfurt am Main 2008 II 63–4, 109–10; Fortgesetzte Sammlung von alten und neuen theologischen Sachen..., Leipzig 1764 s. 24–39; Korrespondence J. A. Komenského, Ed. J. Kvačala, Prag 1989–92 II 257, 372; Księga wpisów uczniów gimnazjum gdańskiego, Wyd. Z. Nowak, P. Szafran, W. 1974; Die Matrikel der Universität Altdorf, Hrsg. E. Steinmeyer, Würzburg 1912 I 141; The Polish Brethren. Documentation of the History and Thought of Unitarianism in the Polish-Lithuanian Commonwealth and in the Diaspora 1601–1685, Ed. G. H. Williams, Ann Arbor 1980 II 389–418, 487–90, 639–56; Radziwiłł, Pamiętnik, III 22; Temberski, Roczniki, s. 67, 276; – AP w Gd.: sygn. 300R/Pp 5 s. 132, sygn. 300R/Pp 24 s. 153; Arch. UJ: sygn.WF II 505 (Śniechowska Z., Jonasz Szlichting z Bukowa, Kr. 1936); B. Czart.: rkp. 1372 II, rkp. 1403, 2354, 2573; B. Narod.: rkp. 6610; B. Ossol.: rkp. 1453 s. 245–7; Gemeentebibliotheek w Rotterdamie: rkp. 527; Universiteitsbibliotheek w Amsterdamie: rkp. N 85; Universitetsbibliotek w Uppsali: rkp. K 30.
Maciej Ptaszyński