Szczepański Józef Andrzej, pseud. Ziutek (1922–1944), poeta, żołnierz Armii Krajowej.
Ur. 30 XI w Łęczycy (wg aktu ur., natomiast wg oświadczenia matki – w Warszawie), był synem Józefa (1894–1959), kapitana WP, prawnika, sędziego w Starej Jabłonnej, radcy prawnego w Min. Poczt i Telegrafów, w czasie okupacji niemieckiej sędziego w Rzeszowie, a następnie adwokata, po wojnie kolejno prokuratora w Katowicach i prawnika w biurze Funduszu Wczasów Pracowniczych w Warszawie, i Matyldy Marceliny z Ottomańskich (1905–1997), bratankiem Wojciecha Szczepańskiego (zob.). Miał braci Janusza Czesława (ur. 1941) i Krzysztofa (1947–1988).
S. ukończył sześć klas szkoły powszechnej w Starej Jabłonnej; tam wstąpił do harcerstwa. W r. 1935 zamieszkał z rodzicami w Warszawie na Pradze oraz podjął naukę w Gimnazjum i Liceum Męskim im. Władysława IV. Działał w szkolnej 17. Warszawskiej Drużynie Harcerzy im. gen. Jakuba Jasińskiego. Zdał tzw. małą maturę. Po wybuchu drugiej wojny światowej, S. wraz z ojcem ewakuował się we wrześniu 1939 w kolumnie Min. Poczt i Telegrafów na wschód. W październiku zamieszkał u wuja, Władysława Ottomańskiego w Krakowie, skąd wiosną 1940 przeniósł się do Dębicy, gdzie w r. szk. 1940/1 uczęszczał na Jednoroczny Kurs Handlowy (1-Jähriger Handelskurs), którego jednak nie ukończył. Z czerwca 1941 pochodzi jego najwcześniejszy znany wiersz Przyniosłaś dziś pamiętnik... (wpisany do sztambucha ciotecznej siostry matki, Ireny Pigulewskiej-Dusik). Na początku r. 1942 podjął pracę na kolei w Rzeszowie, po czym przebywał u rodziny ojca w Żurawiczkach koło Przeworska. W czasie jednego z pobytów w Rzeszowie został aresztowany przez Gestapo i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Pustkowie koło Dębicy. Prawdopodobnie w r. 1943 udało mu się zbiec (ukrył się pod podwoziem ciężarówki). Po krótkim pobycie w Żurawiczkach i Rzeszowie, namówiony przez szkolnego kolegę, Tadeusza Zalewskiego, wyjechał jesienią t.r. do Warszawy, gdzie podjął naukę na tajnych kompletach licealnych szkoły im. Władysława IV. Należał do konspiracyjnej drużyny «PR 300» Hufca Grup Szturmowych Szarych Szeregów Praga. Wprowadzony przez Antoniego Sakowskiego («Mietka»), przybrał pseud. Ziutek i został żołnierzem 1. plutonu 1. komp. powstałego na bazie Warszawskich Grup Szturmowych oddziału dywersji «Agat» (od 5 I 1944 komp. «Pegaz», przekształcona w czerwcu t.r. w baon «Parasol») Kedywu Komendy Głównej AK. W wynajmowanym sublokatorskim pokoju u Marii Kołodzińskiej przy ul. Długiej 10 przechowywał w skrytkach broń i materiały wybuchowe. Od 1 X 1943 do maja 1944 uczestniczył w drugim turnusie Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty Szarych Szeregów «Agricola», który ukończył jako kapral podchorąży. W Wigilię 1943 wygłosił wiersz Do Matki (Dziś idę walczyć – Mamo!) (pierwodruk w powstańczym piśmie „Głos Starego Miasta” 1944 nr 9–12).
Dn. 1 II 1944, po zamachu na dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski gen. F. Kutscherę, S. z grupą kolegów dokonał przejęcia znajdujących się pod strażą w Szpitalu Przemienienia Pańskiego rannych uczestników akcji Bronisława Pietraszewicza («Lota») oraz Mariana Singera («Cichego») i przewiózł ich do innych szpitali. Prawdopodobnie w marcu t.r., na spotkaniu po wykładach «Agricoli», zadeklamował wiersz Pieśń podchorążych (Na szkolenie się zebrała...). Wraz z żołnierzami «Parasola» wziął udział 3 IV w akcji o krypt. Płochocin (zatrzymanie i ostrzelanie pociągu z żołnierzami niemieckimi jadącymi z frontu wschodniego na urlop). Przeprowadzona w 1. poł. kwietnia likwidacja agenta niemieckiego przebranego za żebraka stała się inspiracją do napisania wiersza Dziadobójca (Była to akcja, akcja nie lada...). Przypuszczalnie z tego okresu pochodzi też wiersz Akcja to jest fajna heca... W nocy z 11 na 12 IV w czasie najścia Gestapo na mieszkanie przy ul. Długiej, S., ostrzeliwując się, skoczył z balkonu pierwszego piętra i zdołał uciec (z kolegów obecnych wówczas w mieszkaniu Zygmunt Justyn Ignatowicz «Figa» został zastrzelony, a Michał Issajewicz «Miś» zesłany do obozu koncentracyjnego Stutthof). Notatki w znalezionym przez Niemców notesie S-ego spowodowały jednak liczne aresztowania; on sam ukrył się w Dębicy u dziadków. Wrócił następnie do Warszawy, gdzie został żołnierzem 1. plutonu, dowodzonej przez Stanisława Leopolda «Rafała», 1. komp. baonu «Parasol». Wziął udział w przygotowaniach do akcji na dowódcę SS i policji w Krakowie gen. W. Koppego. Przybył do Krakowa i zorganizował odbiór nadanej w Warszawie jednej z dwóch przesyłek kolejowych, zawierającej broń do akcji (przewieziono ją ciężarówką Wehrmachtu). Wrócił do Warszawy, po czym 25 VI znalazł się ponownie w Krakowie, gdzie zamieszkał przy ul. Topolowej 6, a następnie w klasztorze w podkrakowskim Tyńcu. Dn. 11 VII uczestniczył w Krakowie w zamachu na Koppego; wchodził w skład pierwszej grupy ubezpieczającej, znajdującej się w okolicach bramy przy ul. Powiśle 5; uzbrojony w pistolet maszynowy, broń krótką i granaty ostrzelał samochód Koppego i krył ogniem grupę wycofującą się po akcji. Podczas odwrotu wziął udział w potyczce w okolicy Udorza koło Wolbromia. Po akcji napisał utwór Hej, zbudziły się w kryptach króle... Ponownie wrócił do Warszawy. Przypuszczalnie z końca lipca pochodzi jego wiersz Hej, do czynu, dzień wolności świta (Hymn).
W dniu i godzinie wybuchu powstania warszawskiego (1 VIII 1944, godz. 17) przybył S. na miejsce koncentracji oddziału «Parasola» w Domu Starców na Woli przy zbiegu ulic Karolkowej i Żytniej. Po zajęciu pałacyku Karola Michlera (Michla) i sąsiednich budynków (Wolska 38, 39, 40) uczestniczył od 3 VIII t.r. w walkach jako strzelec wyborowy. Wziął udział 5 VIII w obronie arterii wolskiej i na melodię przedwojennej piosenki „Nie damy Popradowej fali” napisał wiersz Pałacyk Michla „Parasol”, Piosenka batalionu szturmowego „Parasol” (pierwodruk w powstańczym „Kurierze Stoł.” 1944 nr z 17 VIII, wyd. staromiejskie); stał się on popularną pieśnią bojową śpiewaną w powstaniu m.in. przez Mieczysława Fogga. Z pierwszymi dniami walk związany jest też wiersz Sanitariacie – ten tylko Cię poznał... Dowodząc drużyną 1. kompanii, przeszedł S. szlak bojowy baonu «Parasol» na Woli (do 9 VIII) i na Starym Mieście (rejon pałacu Krasińskich); awansował w tym czasie do stopnia plutonowego podchorążego. Dn. 9 VIII napisał wiersz Chłopcy silni jak stal („Parasola” piosenka szturmowa), (pierwodruk w piśmie powstańczym „Zwyciężymy” 1944 nr 197 z 26 IX), który stał się hymnem «Parasola». S. w opinii p.o. dowódcy «Parasola» ppor. Jerzego Zborowskiego («Jeremiego») «zachowywał się bojowo, podczas walk znajdował się stale w pierwszej linii i 12 VIII dzięki wybitnej odwadze przyczynił się do zdobycia lkm». Na wniosek Zborowskiego był odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych (18 i 21 VIII). W czasie walk na Starówce S. napisał kolejne wiersze: A jak będzie już po wojnie, Już nie wróci Twój chłopiec – dziewczyno..., Biały Domek, W «Parasolu» jest już taka mania..., Ma Warszawa, gdzieś pod ziemią... Poległemu 25 VIII dowódcy 1. kompanii Stanisławowi Leopoldowi poświęcił wiersz To był ostatni Twój szturm, Rafale!... Przypuszczalnie ostatnim utworem S-ego był wiersz powstały 29 VIII na wieść o tym, że oddziały sowieckie stoją na Pradze pt. Czekamy (Czerwona zaraza, Czekamy na ciebie czerwona zarazo); w czasie powstania był on w obiegu w licznych kopiach (jedna trafiła w r. 1945 do Sztabu Głównego w Londynie). Dn. 1 IX 1944 objął S. po poległym Włodzimierzu Kalinowskim («Włodku») dowództwo grupy żołnierzy «Parasola», stanowiącej tylną straż Grupy «Północ», ewakuującej się kanałami do Śródmieścia. Przeprowadził wówczas przeciwnatarcie. Jeszcze tego samego dnia po południu przy ul. Barokowej został ciężko ranny w brzuch. Przeniesiony kanałami do Śródmieścia, został umieszczony w szpitalu powstańczym przy ul. Czackiego, a po jego zbombardowaniu w szpitalach przy ul. Wilczej 61 i Marszałkowskiej 75; tam zmarł 10 IX 1944. Został pochowany na cmentarzyku szpitalnym przy ul. Marszałkowskiej 71. Ciało ekshumowane 5 XII 1945, zostało złożone w kwaterze baonu «Parasol» na cmentarzu Wojskowym na Powązkach. S. został pośmiertnie awansowany na podporucznika i odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (rozkaz dowódcy AK, gen. Tadeusza «Bora» Komorowskiego z 27 IX 1944), ponadto Warszawskim Krzyżem Powstańczym oraz Medalem «Parasola».
S. rodziny nie założył.
W zbiorach matki S-ego zachowało się piętnaście jego wierszy, które wielokrotnie publikowano w kraju i za granicą, dokonując licznych poprawek. W r. 1955 w opracowaniu Janusza Krężla ukazał się zbiór utworów S-ego pt. Wiersze. Ja w Polskę, Mamo, tak strasznie wierzę. I w świętość naszej sprawy (Mielec–Tarnów, wyd. 2, poprawione i rozszerzone, W.–Tarnów 1997, fot.). Imię S-ego noszą jednostki harcerskie, m.in. w Warszawie Szczep 156. przy Szkole Podstawowej nr 70 przy ul. Bruna 11 (od r. 1971) oraz Szczep 240. przy Studium Wychowania Przedszkolnego przy ul. Czerniakowskiej 128 (od r. 1977). Dn. 11 IV 2005 skrzyżowanie warszawskich ulic Prymasa Tysiąclecia i Górczewskiej otrzymało imię S-ego.
Cmentarz komunalny Powązki, dawny Wojskowy w Warszawie, Red. J. J. Malczewski, W. 1989; Enc. powstania warsz., VI; Głuszek Z., Szare Szeregi. Słownik biograficzny, W. 2006 I; Kunert, Słown. konspiracji warsz., II; Polacy w II wojnie światowej: kim byli, co robili, Oprac. D. Dubiel, J. Kozak, W. 2003; Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, W. 1997 III cz. 1; – Bartoszewski W., Dni walczącej stolicy. Kronika powstania warszawskiego, W. 2004; tenże, 1859 dni Warszawy, Kr. 1984; Bielecki R., Żołnierze powstania warszawskiego, W. 1995 I; Binder E., Ja w Polskę, Mamo, tak wierzę, „Zorza” 1986 nr 31; Celejewski R., Oddziały powstania warszawskiego, W. 1988; Damaski Z., Najmłodsi od „Parasola”, W. 2005; Gimnazjum i Liceum im. Króla Władysława IV w Warszawie na Pradze: monografia szkoły, Oprac. H. Sowiński, W. 2005; Głuszek Z., Hej, chłopcy... Harcerze Szarych Szeregów w powstaniu warszawskim, W. 2001; Krężel J., Szare Szeregi na terenie południowo-wschodniej Polski. Konspiracja harcerzy 1939–1945, Tarnów 1996 II (fot.); tenże, [Wstęp do:] Szczepański J. A. „Ziutek”, Ja w Polskę, Mamo, tak strasznie wierzę. I w świętość naszej sprawy, Oprac. J. Krężel, W.–Tarnów 1997 (fot.); Kunert A. K., Rzeczpospolita Walcząca. Powstanie warszawskie 1944. Kalendarium, W. 1994; Kunicki A., Cichy front, W. 1968; Nowik G., Straż nad Wisłą, W. 2001 I–III; Poezja powstańczej Warszawy, Antologia, Oprac. I. Klemińska, W. 1994; Stachiewicz P., Akcja Koppe, W. 1975; tenże, „Parasol”, Kr. 1984 (fot.); tenże, „Ziutek” – legenda „Parasola”, „Stolica” 1988 nr 31; Stradomski W., Ostatnia Reduta, W. 2002; Strzembosz T., Akcje zbrojne podziemnej Warszawy, W. 1983; Szare Szeregi. Harcerze 1939–1945, Red. J. Jabrzemski, W. 1988 III 192; Szczawiej J., Poezja Polski walczącej 1939–1944. Antologia, W. 1974 II; Szewera T., Niech wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939–1945, Ł. 1975; Warszawa lat wojny i okupacji 1939–1944, „Studia Warsz.” T. 7: 1971 z. 1, T. 10: 1972 z. 2; Wiersze i pieśni Powstania Warszawskiego, Oprac. A. Pomian „Dowmuntt”, Londyn 1952 s. 30–1, 46–7; Związek Harcerstwa Polskiego w konspiracji. Ul „Wisła”. Warszawska Chorągiew Szarych Szeregów X. 1939 r. – VII. 1944 r., Oprac. M. Michałowski „Jacek”, W. 1998; – Deczkowski J. B., Wspomnienia żołnierza batalionu „Zośka”, W. 1988; Grodecka Z., Józef Szczepański „Ziutek”. Wspomnienie (1922–1944), „Gaz. Wyborcza” (P.) 2003 nr z 25 VII; Heska-Kwaśniewicz K., „Ziutek” – pieśniarz „Parasola”, „Tyg. Powsz.” 1985 nr 31; Kamiński A., „Zośka” i „Parasol”. Opowieść o niektórych ludziach i niektórych akcjach dwóch batalionów harcerskich, W. 1994; Podlewski S., Przemarsz przez piekło, W. 1971; Powstanie Warszawskie 1944. Wybór dokumentów. 19–21 VIII 1944, Red. P. Matusak, W. 2003 V; Szczepańska M., Wspomnienie o synu, „Zorza” 1986 nr 31; – Arch. Muz. Powstania Warsz. w W.: Teczka osobowa S-ego; – Informacje Juliana Borkowskiego z Muz. Hist. m. stoł. W.
Janusz Wojtycza