Sękowski Józef Julian (Sienkowskij Osip Iwanowicz), pseud.: Baron Brambeus, Tiutjundziju-Ogłu, A. Biełkin i in. (1800–1858), orientalista, pisarz. Ur. 31 III w Antagołonach na Wileńszczyźnie. Ojciec Jan miał pochodzić z rodziny szlacheckiej, związanej z Sarbiewem i Sarbiewskimi (sam S. przyznawał się do h. Lubicz, podczas gdy Sękowscy wywodzący się z Sarbiewa byli h. Prawdzic). W kręgu Adama Mickiewicza w l. dwudziestych krążyły pogłoski o plebejskim rodowodzie S-ego. Matka jego, z domu Bujkow, była Białorusinką; sytuacja materialna rodziny była dość trudna; ojciec utracił posiadany majątek, pozostał tylko folwark Antagołony, należący do matki, która nie szczędziła jednak środków na wykształcenie syna. Jej powinowatym (mężem siostry lub ciotki), a wujem S-ego, był prof. Uniw. Wil. Gotfryd Groddeck (zob.). Pod jego kierunkiem S. uzyskał w domu staranne wykształcenie o charakterze filologicznym. W dzieciństwie chorował na ospę, która pozostawiła trwałe ślady na twarzy.
Po krótkim okresie nauki w gimnazjum w Mińsku podjął S. studia na Uniw. Wil. i ukończył je już w r. 1819. W czasie studiów, w r. 1817 opublikował w „Dzienniku Wileńskim” przekład pieśni III Piekła z „Boskiej komedii” Dantego. Dn. 23 VI 1818 został członkiem Tow. Szubrawców. Na zlecenie Komitetu Szkolnego w Wilnie (1818) zajmował się tłumaczeniem na język polski materiałów dotyczących szkół kształcenia wzajemnego systemem Bella–Lancastera, w maju 1818 podpisał jako jeden z członków założycieli dokument kreujący wileńskie Tow. Typograficzne, był również związany z lożą wolnomularską «Gorliwy Litwin», a potem (od maja 1818) – «Gorliwy Litwin Zreformowany» (lub «Reformacyjny»).
Środowisko «Szubrawców» oraz wykłady i zajęcia, prowadzone w uczelni wileńskiej przez Groddecka i Joachima Lelewela, ukształtowały zasadniczy zrąb światopoglądu i wiedzy S-ego. Szczególnie zajmował się orientalistyką. Opublikował przekład „Podobieństwa czyli bajki mędrca Lokmana” (Wil. 1818) i kilka innych tłumaczeń. Władze uniwersyteckie przewidywały dlań katedrę orientalistyki, jednakże brakowało środków na odpowiednie studia zagraniczne S-ego. Pewną pomoc okazała matka, podstawowe fundusze – 900 rb. – zdobył bibliotekarz Uniw. Wil. Kazimierz Kontrym drogą kwesty publicznej prowadzonej w różnych środowiskach polskich. W tej zbiórce szczególnie aktywni okazali się ponoć wolnomularze. Od mecenasa nauki N. Rumiancewa, którego odwiedził w Homlu, S. otrzymał zasiłek w wysokości 300 rbs. Przed wyjazdem z Wilna do Konstantynopola we wrześniu 1819 ożenił się – wbrew woli rodziny – z Marią Rodziewiczówną i, wedle niektórych przekazów, jej posag wykorzystał również na swoją podróż.
W stolicy Turcji S. przebywał kilka miesięcy; uzyskał nominację na dragomana (tłumacza) poselstwa rosyjskiego, wraz z odpowiednią pensją, a także 600 rb. z funduszy Uniw. Wil. Następnie w kwietniu i maju 1820 zwiedził Dardanele, ruiny Troi i przez Smyrnę oraz Cypr udał się w czerwcu t. r. do Syrii i Libanu. Tam pod kierunkiem orientalisty A. Aridy doskonalił się w znajomości języka arabskiego; w listopadzie 1820 udał się do Aleksandrii i Kairu, w lutym 1821 – do Nubii i Abisynii. Chronologia podróży S-ego nie jest pewna; S. z różnych względów rozmaicie ją przedstawiał. Podczas swych wędrówek zawarł bliższą znajomość z Wacławem Rzewuskim «Emirem». Z podróży przesyłał do przyjaciół, instytucji oraz czasopism polskich i rosyjskich opisy poszczególnych jej etapów; ukazały się one w „Dzienniku Wileńskim” (Dziennik podróży J. Sękowskiego z Wilna do Konstantynopola, T. 2: 1819) i „Pamiętniku Warszawskim”, a ich przedruki w czasopismach i gazetach warszawskich, lwowskich i poznańskich. Ogłosił też w „Dzienniku Wileńskim” przekład trzech gazeli Hafira ze wstępem historycznoliterackim oraz pracy M.D. Zadura „Niektóre szczegóły o dzisiejszym stanie […] Iranu” („Dzien. Wil.” T.2 : 1820 nr 1). Na kartach petersburskiego pisma „Syn otečestva” opublikowany został w r. 1820 (nr 36–7) fragment opisu podróży S-ego w tłumaczeniu Tadeusza Bułharyna, z którym S. zaznajomił się w r. 1819 w Wilnie i wysoko go cenił. Dalsze fragmenty ukazały się w r. 1822 w wydawnictwie „Severnyj archiv”.
Jesienią 1821 przez Konstantynopol, Odessę i Homel wrócił S. do Wilna, skąd po krótkim pobycie (list z 19 X do Michała Balińskiego) udał się do Petersburga, który odtąd stał się głównym miejscem jego zamieszkania. Uzyskał tu natychmiast (wrzesień 1821) znakomitą opinię o swych kwalifikacjach od orientalisty Chr. M. Frähna, zdał odpowiedni egzamin i otrzymał stanowisko oraz pensję urzędnika Min. Spraw Zagranicznych. Dn. 19 XII 1821 (st.st.) został powołany na członka rzeczywistego Volnogo obščestva ljubitelej rossijskoj slovesnosti. Mimo dość lekceważącego potraktowania tego wyboru w listach do J. Lelewela i M. Balińskiego (grudzień 1821 – styczeń 1822) S. zrazu pilnie uczestniczył w posiedzeniach zgromadzenia (8 razy w r. 1822). Także Tow. Warszawskie Przyjaciół Nauk (TPN), które już 1 X 1820 przyznało S-emu stypendium 1 tys. zł. na studia zagraniczne (S. dziękował za tę pomoc w liście z 15 XII 1821), wybrało go (2 II 1823) na członka korespondenta. Mimo iż rychło niektóre jego prace spotkały się w TPN z krytycznymi ocenami, do końca r. 1828 podtrzymywał z nim związek, przysyłając wydawnictwa i informacje z zakresu orientalistyki.
W marcu 1822 władze Uniw. Wil. zwróciły się do S-ego z propozycją objęcia katedry orientalistyki. S. jednakże odmówił, przyjął natomiast w lipcu t. r. analogiczną ofertę uniwersytetu w Petersburgu i już w sierpniu wygłosił wykład inauguracyjny o nauczaniu języka arabskiego. Uczelnia znajdowała się wówczas w trudnej sytuacji po usunięciu za uleganie nurtom liberalnym m.in. dwóch Francuzów – orientalistów. Obejmując stanowisko profesora zwycz., S. zażądał poborów swoich dwóch poprzedników i otrzymał je. Nadal pobierał nadto pensję urzędnika Min. Spraw Zagranicznych. Działalność dydaktyczna i organizacyjna S-ego była wysoko oceniana w ciągu pierwszych trzynastu lat jego pracy w uczelni. Wykładał także język turecki, a z czasem opanował kilka innych języków wschodnich.
W l. 1824–5, po przezwyciężeniu trudności cenzuralnych, dzięki poparciu Juliana Ursyna Niemcewicza, opublikował S. w Warszawie dwutomowy wybór źródeł pt. „Collectanea z dziejopisów tureckich rzeczy do historii polskiej służących z dodatkiem objaśnień potrzebnych i krytycznych uwag”. Nieprzychylna recenzja Michała Podczaszyńskiego w „Dzienniku Warszawskim” (1825 nr 1) bardzo dotknęła S-ego; napisał wtedy przekazaną J. Lelewelowi replikę, którą jednak wkrótce wycofał. Krytyczne opinie na temat stronniczości S-ego, który uznawał prawdziwość wszystkich niechętnych Polsce informacji autorów tureckich, powtarzały się jeszcze później („Bibl. Pol.” T. 2: 1825, „Haliczanin” T. 2: 1830 i in.), a Ignacy Pietraszewski próbował nawet w pracy „Nowy przekład dziejopisów tureckich dotyczących historii polskiej …” (Berlin 1846 I) uzasadnić formułowane wcześniej (m. in. przez Mickiewicza) podejrzenia o fałszowaniu przez S-ego tłumaczeń z języka tureckiego. Zdaniem orientalistów XX w. (Z. Peszke, O. Górka) brak podstaw do takich zarzutów. Z powszechnym uznaniem spotkało się wydane w r. 1824 w Petersburgu opracowanie przez S-ego rękopisu „Tarik” Muhim Chana pt. Supplément à l’histoire générale des Huns, des Turcs et des Mongols..., m. in. chwalił prace S-ego S. de Sacy w „Journal des Savants” (1825, nr z lipca).
S. ogłosił też w tym czasie zjadliwą krytykę prac J. v. Hammera-Purgstalla Lettre de Tutundju-Oglou-Mustafa-Aga à M. Thaddée Bulgarin (Pet. 1827), tłumaczenia z arabskiego i in. języków wschodnich, podręcznik Karmannaja kniga dlja russkich voinov v tureckich pochodach (Pet. 1828–9). W r. 1827 został powołany na członka Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland w Londynie, w r. 1828 – na członka korespondenta Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. S. przesyłał do polskich ośrodków naukowych egzemplarze swych kolejnych prac. W r. 1827 wydano w Krakowie kopię litograficzną cennego papirusu egipskiego z I w. n. e. (Exemplum papyri Aegyptiacae …), który przekazał w darze Bibliotece Jagiellońskiej. Dzięki temu m. in. otrzymał w r. 1826 doktorat honoris causa UJ oraz tytuł członka korespondenta Tow. Naukowego Krakowskiego. Gazety i czasopisma polskie z Warszawy, Wilna, Krakowa i Poznania informowały nadal często o pracach i zamierzeniach naukowych S-ego. On zaś z kolei, wespół z T. Bułharynem, napisał przedmowę do recenzji „Istorii gosudarstva rossijskago” N. Karamzina pióra Lelewela, ogłoszonej w przekładzie w wydawnictwie „Severnyj archiv” w l. 1822–4. Od r. 1824 S. pozostawał przez pewien czas pod nadzorem tajnej policji. Mimo to powierzono mu latem 1826 wizytację szkół zakonnych na Białorusi. Tropił w nich «rewolucyjne spiski», domagał się wyrugowania z nich polskości i usunięcia z programu nauczania historii polskiej. W wyniku działalności S-ego zlikwidowano kilka szkół zakonnych i dokonano reorganizacji jednej z nich na szkołę kształcenia wzajemnego. Raporty S-ego uznane zostały przez polskie kręgi intelektualne za przejaw bezwzględnego karierowiczostwa (wypowiedzi korespondentów Lelewela). W tym czasie S. deklarował już niechęć do tytułu szlachcica polskiego i polecił wymazać swoje nazwisko z akt heroldii. Chętnie jednak przebywał w Petersburgu w towarzystwie Polaków, choć miewał z nimi często spięcia, np. w dyskusjach z Mickiewiczem (grudzień 1827 – styczeń 1828). Do wybuchu powstania listopadowego podtrzymywał też bliskie związki z przedstawicielami nauki i literatury polskiej w Warszawie, Wilnie czy Krakowie.
W l. 1828–33 był S. cenzorem wydawnictw. Wedle przekazów współczesnych działał bardzo ostrożnie, unikając zadrażnień, a nawet pozyskując wdzięczność autorów i wydawnictw cenzurowanych publikacji. W tym samym czasie, od maja 1830, uczestniczył w wydawaniu tygodnika „Bałamut Petersburski”, a przez pewien czas miał pełnić funkcję redaktora naczelnego. W r. 1832 ogłosił tu sześć artykułów, z których największe znaczenie miało Posłuchanie u Lucypera (nr 23–26 z czerwca). W satyrycznym ujęciu skrytykował w nim S. m. in. ruchy rewolucyjne w Europie oraz romantyczną literaturę francuską. Sprawom polskim poświęcił również uwagę, ukazując powstanie listopadowe jako dzieło szatana i oskarżając o intencje wywrotowe nie wymienionego z nazwiska, lecz bardzo przejrzyście scharakteryzowanego Lelewela. Była to pierwsza deklaracja polityczna S-ego po powstaniu 1830–31 r., w czasie którego zachował ostrożne milczenie.
Od osiedlenia się w Petersburgu stopniowo zwiększał się udział S-ego w rosyjskim życiu literackim. Był współpracownikiem almanachu „Poljarnaja zvezda” wydawanego w l. 1823–5 przez A. Biestużewa i K. Rylejewa. W r. 1829 planował utworzenie pisma „Vseobščaja gazeta”. W l. 1833–4 ukazało się pod redakcją S-ego dwutomowe wydawnictwo „Novosel’e”, za które otrzymał od księgarza A. Smirdina sowite honorarium 10 tys. rb. Obok prac wybitnych autorów rosyjskich zamieścił tu S. sześć własnych artykułów (m. in. artykuł Nieznakomka zawierający zjadliwą krytykę ówczesnego piśmiennictwa rosyjskiego), niektóre podpisując nazwiskiem, inne pseud. barona Brambeusa, pod którym rychło stał się sławny. Znalazł się tu także skrócony przekład Posłuchania, (z pominięciem wielu szczegółów dotyczących Polski i Lelewela) pt. Bolšoj vychod u Satany. Stał się on podstawą tłumaczenia na język polski pt. Wielkie posłuchanie u Lucypera – z pism barona Brambeusa (W. 1835) i tłumaczenia niemieckiego (Pet. 1833). W r. 1833 S. ogłosił też Fantastičeskie putešestvija barona Brambeusa (Pet.) (przekład polski W. Olechowskiego pt. Fantastyczne podróże barona Brambeusa, W. 1840 I–II).
Na początku r. 1834 S. został redaktorem nowo założonego miesięcznika „Biblioteka dlja čtenija” wydawanego przez Smirdina. Kierował nim (w r. 1836 wespół z N. Greczem) faktycznie do r. 1847, a nominalnie do końca życia. W „Bibliotece” publikowane były prace najznakomitszych autorów rosyjskich i zagranicznych, m. in. polskich, ale także drugorzędna beletrystyka o charakterze rozrywkowym. Pismo miało również dział ekonomiczny i przyrodniczy. Obliczone przede wszystkim na czytelników prowincjonalnych, zyskało sobie dużą popularność (nakład sięgał 7 tys. egzemplarzy). Na łamach „Biblioteki” S. opublikował ponad sto własnych prac: artykuły i przekłady naukowe, związane z literaturą orientalną, rosyjską oraz inną europejską (m. in. skandynawską), a także opowieści i szkice obyczajowe, «salonowe», orientalne, fantastyczne, groteskowe, autobiograficzne, przeważnie o charakterze satyrycznym, czasem z parodystycznym zabarwieniem; okazał się w nich pomysłowym i zręcznym stylistą. Nadto zamieścił tu blisko 200 swoich kronik i recenzji literackich; występował w nich przeciw «szkole naturalnej», N. Gogolowi i W. Bielińskiemu. S. redagował również inne wydawnictwa i czasopisma rosyjskie („Enciklopedičeskij leksikon” 1838–9 XII–XVI, „Voennaja biblioteka” 1838–40, t. 6, „Syn otečestva” 1841 i „Vesel’čak” – pierwsze dwa miesiące r. 1858).
Z czasem zaczął S. zaniedbywać obowiązki uniwersyteckie, tym bardziej, że jego liczne propozycje dotyczące rozwoju uczelni i szkolnictwa krajowego nie były akceptowane przez władze. Przejście na emeryturę z tytułem zasłużonego profesora w r. 1847 połączył z satyrycznym wykładem O starożytności imienia rosyjskiego, który wywołał środowiskowy skandal, gdyż w pozornie naukowej formie przedstawił zmyślone dane o początkach historii Rosji. Odchodzący coraz bardziej od środowiska polskiego, nie był S. również akceptowany przez rosyjskie, do czego przyczyniły się jego rozliczne szyderstwa z obyczajów miejscowego społeczeństwa. Ogromne powodzenie „Biblioteki dlja čtenija” w pierwszych latach przyniosło S-emu wielkie dochody, wywołało wszelako liczne zatargi, również na tle konkurencyjnym, ze środowiskiem dziennikarskim, m. in. z T. Bułharynem. S. prowadził wtedy rozrzutny tryb życia, co po zmniejszeniu się poczytności miesięcznika spowodowało od r. 1840 znaczne kłopoty finansowe, które z trudem zaczął przezwyciężać pod koniec życia. Zmagając się z ograniczeniami cenzuralnymi, publikował od r. 1856 w odnowionym czasopiśmie „Syn otečestva” bardzo popularne wówczas felietony. S. zawsze interesował się muzyką, w l. 1842–9 poświęcił znaczne środki finansowe na budowę rzekomo uniwersalnego instrumentu – «orkiestronu». W r. 1848 przebył cholerę i odtąd zdrowie jego szwankowało. Zmarł po krótkiej chorobie 16 III 1858 w Petersburgu.
Po uzyskaniu w r. 1828 rozwodu z pierwszą żoną Marią z Rodziewiczów, S. ożenił się w r. 1829 z baronówną Adelą Rail, żywo uczestniczącą w jego późniejszych pracach i inicjatywach wydawniczych. Wkrótce po śmierci S-ego wydano jej staraniem w 9 tomach jego Sobranie sočinenij (Pet. 1858–9) wraz z życiorysem i obszerną, choć niepełną, bibliografią.
O potomstwie S-ego brak informacji.
Ocena postawy i działalności S-ego jest bardzo trudna: opinie wyrażane przez współczesnych i kolejne pokolenia badaczy polskich i rosyjskich są bardzo rozbieżne, a czasem niekonsekwentne. Z pewnością był człowiekiem wybitnie i wielostronnie uzdolnionym, położył duże zasługi dla rozwoju orientalistyki polskiej i rosyjskiej, a także literatury i czasopiśmiennictwa rosyjskiego. Pobudzał życie umysłowe środowisk, w których działał (m. in. wywarł wpływ na tematykę orientalną w twórczości Mickiewicza), lecz ze względu na swe karierowiczostwo i «sarkastyczne poglądy na wszystko» (J. Przecławski) nie cieszył się uznaniem i szacunkiem; A. Hercen nazwał go «Mefistofelesem epoki mikołajewskiej».
Portret pędzla Walentego Wańkowicza (S. w młodym wieku w stroju orientalnym, często reprod.); – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut (bibliogr., wykaz pseudonimów i kryptonimów); Biobibliografičeskij slovar’ otečestvennych tjurkologov. Dooktjabr’skij period, Moskva 1974; Istorija russkoj literatury XIX w. Bibliografičeskij ukazatel pod red. K. D. Muralovoj, Moskva-Leningrad 1962; Enc. Org.; Niewiadowski A., Smuszkiewicz A., Leksykon polskiej literatury naukowej, P. 1990; Russ. biogr. slovar’ (D. Korsakov); Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Modzalevskij B. A., Spisok členov Imp. Akademii Nauk 1725–1907, Pet. 1908; – Bazanov V., Učenaja respublika, Moskva-Leningrad 1964; Beauvois D., Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803–1832, Rzym 1991 I–II; Borsukiewicz J., Lermontow a Polska, L. 1991; Burkot S., Polskie podróżopisarstwo romantyczne, W. 1988; Chmielowski P., Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi, W. 1898 s. 158; Galster B., Paralele romantyczne, W. 1987; Ginzburg L., „Biblioteka dlja čtenija” v 1830-ch godach. Senkovskij O. I., w: Očerki po istorii russkoj žurnalistiki i kritiki, Leningrad 1950 I; Gomolicki L., Dziennik pobytu Adama Mickiewicza w Rosji 1824–1829, W. 1949; Grigor’ev V. V., Imperatorskij S.-Petersburskij universitet v tečenije pervych pjatidesjati let ego suščestvovanija, Pet. 1870; Inglot M., Bałamut Petersburski 1830–1836, Acta Univ. Wratisl. Nr 2, Prace liter. IV, Wr. 1962; Jabłonowski A., Pisma, W. 1913 VII 1–177; Kaverin V. A., Baron Brambeus. Istorija Osipa Senkovskogo žurnalista, redaktora „Biblioteki dlja čtenija”, Moskva 1966 (ikonogr.); Kračkovskij I., Senkovskij i ego učeniki, w: Izbrannyje sočinenija, Moskva-Leningrad 1950 V; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk; Nowiński F., Polscy profesorowie na uniwersytecie petersburskim do lat osiemdziesiątych XIX wieku, „Przegl. Human.” 1984 nr 11/12 s. 42 i n.; Pedrotti L., Józef Julian Sękowski. The Genesis of a Literary Alien, Berkeley and Los Angeles 1965; Peszke Z., Orientalista Józef Julian Sękowski, „Wschód” 1934 nr 1 (13) i odb.; Piwowarska D., Twórczość Józefa Sękowskiego, w: Polacy w życiu kulturalnym Rosji, Wr. 1986 s. 51–66; Reychman J., Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., W. 1972; tenże, Zainteresowania orientalistyczne w środowisku mickiewiczowskim w Wilnie i Petersburgu, w: Szkice z dziejów orientalistyki polskiej, W. 1957 s. 76–83; Skwarczyński Z., Kazimierz Kontrym. Towarzystwo Szubrawców, Ł. 1961; Sielicki F., Dziewiętnastowieczni pisarze rosyjscy w Polsce międzywojennej, Wr. 1988; Solov’ev J. A., O. I. Senkovskij, Pet. 1892; Śliwowska W., Mikołaj I i jego czasy, W. 1965; Turaev B., Russkaja nauka o Drevnem Vostoke do 1917 g., Leningrad 1927; Wołoszyński R. W., Polsko-rosyjskie związki w naukach społecznych 1801–1830, W. 1974; Zajączkowski A., Z dziejów orientalizmu polskiego doby mickiewiczowskiej, w: Szkice z dziejów orientalistyki polskiej, W. 1957 s. 100–11, 128–40; – Morawski S., W Peterburku 1827–1838, P. 1928; Senkovskaja A., Osip Ivanovič Senkovskij (Baron Brambeus). Biografičeskie zapiski jego ženy, Pet. 1858; – „Gaz. Korespondenta Warsz.” 1821 nr 186 s. 2254; – AGAD: Tow. Przyj. Nauk, vol. 19 k. 39, 47, vol. 27 k. 78, vol. 28B k. 9, vol. 61 k. 190, vol. 62 k. 39, 40, 75, vol. 64 k. 75, vol.73 k. 17 i 18v.; B. Jag.: rkp. 990 k. 19, 30, 37 (S. do M. Balińskiego), rkp. 4435 cz. 3 s. 571, 589 i n. (M.Malinowski do J. Lelewela), cz. 4 s. 82, 145 (I. Onacewicz do J. Lelewela); B. PAN w Kr.: rkp. 1266 k. 72–73 (I. Daniłowicz do J. Lelewela).
Ryszard W. Wołoszyński