Sokol Józef Kazimierz (1898–1974), oficer WP, podpułkownik Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Ur. 3 III w Jaworowie, był synem Wilhelma, urzędnika kolejowego, i Antoniny z Tarnowskich (w aktach CAW: z Tarnawskich).
S. uczył się od r. 1904 w powszechnej szkole ludowej w Kołomyi, a od r. 1908 w Gimnazjum im. J. Słowackiego w Czortkowie. Do r. 1914 ukończył tam sześć klas. Dn. 2 VIII 1914 przyjechał do Krakowa i 6 VIII wstąpił do oddziałów strzeleckich. Z 1. pp Legionów przeszedł całą kampanię I Brygady Legionów Polskich, awansując od strzelca do plutonowego i dowodząc sekcją, a później plutonem. Dn. 21 X 1915 został ranny w bitwie pod Jabłonką, a 4 VII 1916 był kontuzjowany na Polskiej Górze. Po wycofaniu Legionów z frontu w październiku 1916 uczęszczał na kurs oficerski w Zambrowie od listopada t.r. do kwietnia 1917. W związku z kryzysem przysięgowym i rozwiązaniem I Brygady Legionów we wrześniu 1917 przeniesiono go do 4. kompanii I baonu 2. pp II Brygady Legionów w Przemyślu, gdzie jeszcze w t.r. zdał egzamin dojrzałości. Od 2 XII 1917 do 15 I 1918 odbył kurs batalionów szturmowych w Oberszerantz i otrzymał przydział do kompanii szturmowej 2. pp Legionów. Był wówczas w stopniu plutonowego. Dn. 15 II t.r. w szeregach II Brygady przebił się przez front pod Rarańczą i dołączył do II Korpusu Polskiego na Ukrainie. Tam awansował do stopnia sierżanta i został instruktorem w III baonie 13. pp. W bitwie z Niemcami pod Kaniowem (11 V 1918) został ranny i wzięty do niewoli. Przebywał w obozie jenieckim Güstrow w Meklemburgii. Dn. 24 XI t. r. został zwolniony i razem z jeńcami rosyjskimi odesłany do Lipawy, skąd przedostał się do Białegostoku i Łap. Tam (1 XII 1918) wstąpił ochotniczo do organizującego się Kowieńskiego Pułku Strzelców, później 2. Dyw. Litewsko-Białoruskiej. Z pułkiem tym brał udział w konfliktach zbrojnych od końca 1918 do r. 1920 na stanowisku dowódcy kompanii i adiutanta II baonu. Podchorążym został mianowany 4 IV 1919, podporucznikiem 1 VII t.r., a porucznikiem 1 IV 1920 (ze starszeństwem z dn. 1 VI 1919). Szczególnie wyróżnił się w walkach o Wilno 14 VII 1920, kiedy to biorąc udział w przeciwnatarciu, pierwszy wszedł do miasta i zajął stację kolejową, a wycofał się dopiero na rozkaz. W akcji tej został ranny. Za męstwo i skuteczne dowodzenie kompanią w wojnie polsko-sowieckiej był dwukrotnie przedstawiony do odznaczenia krzyżem Virtuti Militari, jednak orderu nie otrzymał.
Po zakończeniu działań wojennych S. nadal był dowódcą kompanii Kowieńskiego Pułku Strzelców (przemianowanego po pokojowej reorganizacji armii na 77. pp), a od lipca 1921 w 86. pp w Mołodecznie. Z dn. 15 VIII 1924 awansował do stopnia kapitana, po czym przeniesiono go do sztabu 19. DP w Wilnie, następnie (1 XI 1927) do 6. pp Legionów Józefa Piłsudskiego tamże, gdzie był dowódcą kompanii i obwodowym komendantem przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego. Od 30 III 1930 zajmował analogiczne stanowisko w 25. pp w Piotrkowie Trybunalskim. W r. 1931 ukończył kurs dowódców batalionów w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Od 22 VI 1933 służył w 22. pp w Siedlcach, a od sierpnia 1935 jako drugi oficer sztabu 1. DP Legionów w Wilnie. Dn. 1 I 1936 awansował do stopnia majora, a 15 XII t.r. objął dowództwo III baonu w 6. pp Legionów. W r. 1939 rozpoznano u niego raka krtani i w lipcu skierowano do Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie, gdzie rozpoczęto leczenie i wykonano tracheotomię. Po zabiegu tym S. już do końca życia mówił zachrypniętym szeptem.
W chwili wybuchu wojny z Niemcami S. nadal przebywał w szpitalu, skąd 8 IX 1939 został ewakuowany do Zaleszczyk, a 17 IX do Czerniowiec i Bukaresztu. Po opuszczeniu szpitala 27 XI t.r. przedostał się do Francji, gdzie skierowano go na kurs dowódców batalionów w Reims. Dn. 4 IV 1940 został wyznaczony na dowódcę I baonu 2. p. Brygady Strzelców Karpackich, mającej się formować w obozie Homs w Syrii, i już 14 IV wyruszył z Paryża wraz z kadrą organizacyjną i instruktorską do Bejrutu, dokąd dotarł 22 IV. Po upadku Francji i przejściu Brygady Karpackiej pod dowództwo brytyjskie, S. nadal pełnił funkcję dowódcy I baonu 2. p., przemianowanego dn. 151 1941 na 3. Batalion Strzelców Karpackich. Dowodząc tym baonem, przeszedł całą kampanię afrykańską Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich (SBSK) 1941–2; brał udział w obronie Tobruku i walczył pod Gazalą I i Gazalą II. Dn. 14 XI 1941 został awansowany do stopnia podpułkownika przez gen. Władysława Sikorskiego podczas jego inspekcji w oblężonym Tobruku. Po wycofaniu SBSK z frontu do Egiptu i Palestyny i rozwinięciu jej w maju 1942 w 3. Dyw. Strzelców Karpackich (DSK), nadal pełnił funkcję dowódcy 3. baonu. Dn. 21 VI 1942 stanął na czele oddziału złożonego z 7 oficerów i 393 szeregowych ewakuowanych z ZSRR, a przeznaczonych na uzupełnienia lotnictwa i marynarki w Wielkiej Brytanii. W czasie transportu oddział ten stanowił eskortę 1 400 jeńców niemieckich przewożonych do niewoli w USA na statku «Queen Mary». Po przybyciu 27 VII do Nowego Jorku oddział S-a był entuzjastycznie witany przez środowiska polonijne. Dn. 6 VIII na statku «Andes» odpłynął ze swoim oddziałem do Liverpoolu, a po spędzonym w Anglii urlopie wrócił (19 III 1943) do swojej jednostki na Bliski Wschód.
Dn. 21 XII 1943 wylądował S. wraz z 3. Batalionem Strzelców Karpackich w Taranto we Włoszech. Baonem tym dowodził do 9 VI 1944, m.in. w walkach nad rzeką Sangro i pod Monte Cassino, gdzie został kontuzjowany. Dowódca 3. DSK – gen. bryg. Bronisław Duch – w rozkazie nr 106/44 podkreślał, że S. «w najcięższych chwilach potrafił podtrzymać dobry nastrój do końca wykonania zadania…». W Wielkiej Brytanii S. został dowódcą Ośrodka Zaopatrzeniowego 1. Dyw. Pancernej gen. Stanisława Maczka (13 VI 1944 – 10 XII 1945), a następnie mianowano go zastępcą dowódcy 1. Brygady Grenadierów 4. DP w Szkocji. Niedługo przed rozwiązaniem Polskich Sił Zbrojnych został dowódcą tej brygady. Od 8 III do 4 VI 1948 przebywał w obozie repatriacyjnym w Cumok.
S. zdecydował się na powrót do Polski i 9 VI 1948 przyjechał do Gdyni. Początkowo zatrzymał się w Łodzi i rozpoczął pracę jako kasjer Komunalnej Kasy Oszczędności (wrzesień 1948 – marzec 1949), a następnie jako referent administracyjno-gospodarczy Banku Związku Spółek Zarobkowych w Łodzi (marzec – wrzesień 1949). Po połączeniu się z przybyłą z Wilna rodziną wyjechał do Nowej Rudy na Dolnym Śląsku. Od listopada 1949 pracował jako kierownik sklepu Powszechnej Spółdzielni Spożywców w Nowej Rudzie, od 1 IX 1952 jako magazynier, a później kierownik komórki opakowań na dworcu kolejowym. W kwietniu 1964, w czasie zjazdu Karpatczyków przebywających w kraju w Warszawie, uległ częściowemu paraliżowi. Zmarł 22 VI 1974 w Nowej Rudzie i tam go pochowano na cmentarzu Komunalnym (kw. V, pole 17). Odznaczony był m.in. Krzyżem Niepodległości (1931), ośmiokrotnie Krzyżem Walecznych (1921 – za wojny l. 1914–20), czterokrotnie Krzyżem Walecznych (za drugą wojnę światową) oraz odznaczeniami francuskimi, brytyjskimi, czechosłowackim i łotewskim, Złotym Krzyżem Zasługi (1938), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1928).
Żonaty od r. 1927 z Klotyldą z domu Abramowicz, 1. v. Kupściową (1904–1966), S. miał pasierba Stanisława Kupścia (ur. 1924), córkę Danutę (ur. 1928) oraz synów: Władysława (ur. 1931), i Ryszarda (ur. 1933).
W r. 1992 jedną z ulic Nowej Rudy nazwano imieniem S-a.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 1999 V; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; Kupść S., Pułkownik Józef Sokol – przewodnik wystawy, Nowa Ruda 1992 (fot.); – Baron S., Zarys historii wojennej 77-go pułku piechoty, W. 1929 s. 9, 20; Bielatowicz J., 3 Batalion Strzelców Karpackich, Londyn 1949 s. 11, 27 i n. (fot.); 2 Korpus Polski w bitwie o Monte Cassino, Red. T. Panecki, W. 1994 (fot.); Kirszak J., Sylwetki zapomnianych bohaterów – pułkownik Józef Sokol, „Wrocł. Gaz. Pol.” 1995 nr 11; Kryska-Karski T., Piechota 1939–1945, Londyn 1972 z. 7 s. 67; toż, Londyn 1973 z. 12 s. 67; toż, Londyn 1974 z. 14 s. 78; Szatsznajder J., Drogi do Polski, Wyd. 2 uzupełnione, Wr. 1991 s. 83–8 (fot., tu meldunek S-a z 19 VIII 1942 z przebiegu konwoju jeńców i transportu złożony w Min. Spraw Wewnętrznych); Trzecia Dywizja Strzelców Karpackich 1942–1947, Londyn 1978–91 I (fot.)–II (fot.); – Kazimierczak S., Żołnierz losu nie wybierał, W. 1982 s. 203–4; Kopański S., Wspomnienia wojenne, W. 1990; Majewski A., Wojenne opowieści porucznika Szemraja, L. 1975; tenże, Wojna, ludzie i medycyna, L. 1987 (fot.); tenże, Zaczęło się w Tobruku, L. 1973; Radwański T., Karpatczykami nas zwali, Wyd. 2, poprawione i uzupełnione, W. 1980; – CAW: Akta personalne nr 21627, 26385, KZ 13–232, Teczka akt personalnych (powojenna) nr 345/786 (fot.); – Informacje pasierba S-a, Stanisława Kupścia z Nowej Rudy.
Jerzy Kirszak