Kociełł Józef h. Pelikan (1764–1810), pułkownik wojsk lit., poseł na Sejm Czteroletni, członek władz powstania kościuszkowskiego, działacz emigracyjny. Ur. 20 IX, był synem Tadeusza, starosty oszmiańskiego, generała majora wojsk lit., i Anny Tyszkiewiczówny, starszym bratem Michała Kazimierza. Dziedzic Horodziłłowa i Józefpola, starosta bolnicki i jalicki, kawaler Orderów (1791): Św. Stanisława i Orła Białego. W r. 1788 za poparciem ojca, który jego kandydaturę uzgodnił z królem, został K. wybrany posłem oszmiańskim. Uczestniczył w obradach obu kadencji Sejmu Czteroletniego, był m. in. deputowanym do egzaminu czynności Rady Nieustającej; część jego mów sejmowych została ogłoszona drukiem (Estreicher); należał do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Po upadku Rzpltej mówiono o nim, że «po ojczyźnie najwięcej kochał Konstytucję 3 maja».
Nie wiadomo, czy K. działał w spisku powstańczym, ale gdy insurgenci zwyciężyli w Wilnie i 24 IV 1794 r. utworzyli Radę Najwyższą Litewską, wszedł w jej skład. Został również członkiem Deputacji Bezpieczeństwa Publicznego i z jej ramienia zasiadał w komisji, która odbierała przysięgę wierności od Rosjan osiadłych w stolicy W. Ks. Lit. oraz od kahału. Dn. 3 V Rada Lit. powołała K-a wraz z J. Niesiołowskim i R. Giedroyciem na swoich przedstawicieli u boku J. Jasińskiego, komendanta wojsk lit., «dla wchodzenia w plany i wszystkie operacje, dla łatwiejszego i prędszego przez raporta z Radą znoszenia się, jako też dla obserwacji wszelkich rozrządzeń…», a więc dla kontroli nad Jasińskim. Następnie, w połowie maja, Rada Lit. wysłała K-a do Kościuszki z poleceniem uspokojenia go co do jedności całego ruchu. K. miał zapewnić Naczelnika o posłuszeństwie Rady Lit. i przekonać, że Litwa «jedynie łączyć się pragnie do wszystkich rozrządzeń, planów i układów» jego. Miał także wyjednać uznanie Rady Lit. jako władzy najwyższej dla W. Ks. Lit., podległej tylko Kościuszce. Zadanie to nie powiodło się; było zresztą spóźnione i sprzeczne z decyzjami zapadłymi już wcześniej w obozie Naczelnika, który 21 V ogłosił zmianę władz.
K. odegrał pewną rolę w tym ujednoliceniu władz i działań. Oto 8 VI warszawska Rada Najwyższa Narodowa (RNN) mianowała go (obok Sulistrowskiego, ale ten został wkrótce odwołany) swoim pełnomocnikiem na terytorium W. Ks. Lit., «ażeby wspólnie z ob. Sulistrowskim… użyli środków do jedności potrzebnej przywrócenia i innych okoliczności ułatwienia»; 30 VI Kościuszko powołał K-a do RNN w stopniu zastępcy radcy, w związku z czym otrzymał on uprawnienia pełnomocnika-zastępcy. Dn. 15 VII RNN oświadczyła K-owi «za gorliwe prace miłość obywatelską». Spotkał się jednak K. również z ostrą publiczną naganą za bezczynne siedzenie w Horodnicy koło Grodna. Opublikowana w „Gazecie Wolnej Warszawskiej” we wrześniu „Kopia listu ob. Dauksza do ob. Kociełła w miesiącu sierpniu 1794 pisanego” (to jest po upadku Wilna) zarzucała pełnomocnikowi, że nie zagrzewał obywateli do walki, że zwłaszcza nic nie zrobił dla uzbrojenia i właściwego użycia chłopów w walce.
Pod względem politycznym K. należał do prawego skrzydła powstania i przeciwników J. Jasińskiego. Przyczynił się też zapewne do odebrania mu dowództwa nad wojskami lit. W kontaktach z Kościuszką scharakteryzował Jasińskiego jako rewolucjonistę i terrorystę oraz demagoga dążącego do zaspokojenia własnej ambicji. Po upadku insurekcji K. emigrował. Znalazł się początkowo w środowisku uchodźców w Wenecji. Zachęcany m. in. przez J. Wybickiego uczestniczył w robotach politycznych emigracji. Zbliżał się teraz do ugrupowań lewicy. Przeniósł się do Paryża, gdzie wszedł w skład ustanowionej 22 VIII 1795 r. Deputacji Polskiej – radykalnej organizacji emigrantów. Zmarł K. 18 VII 1810 r.; pochowany został w Bienicy. Potomstwa nie pozostawił. Po śmierci K-a i jego brata Michała Kazimierza majątki odziedziczyła ich siostra Barbara Abramowiczowa.
Estreicher; Boniecki; Uruski; – Jankowski Cz., Powiat oszmiański. Materiały do dziejów ziemi i ludzi, Pet. 1896–1898 I–III; tenże, Trakt Napoleoński, „Tyg. Ilustr.” 1912 nr 2 s. 34; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1896 II 359, 394; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kraushar A., Barss palestrant warszawski, jego misja polityczna we Francji (1793–1800), Lw. 1903 s. 157; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797, Kr.–W. 1912; Łoza S., Historia Orderu Orła Białego, W. 1922 s. 49; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 359; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, T. 1: 1772–1800, Wil. [b. r.]; tenże, Gen. Jasiński; tenże, Pod znakiem Orła i Pogoni, Lw.–W. 1923; Skałkowski A., O kokardę Legionów, Lw. 1912; tenże, Tow. Przyjaciół Konstytucji 3-go Maja, Pam. B. Kórn., Kórnik 1930 z. 2 s. 27; Smoleński W., Polacy na obczyźnie po upadku Rzpltej, Studia historyczne, W. 1925 s. 225; Żytkowicz L., Litwa i Korona w r. 1794, Wil. 1937 s. 544 i nn., 557–60 (odb. z „Ateneum Wileńskiego” R. 12); – Akty powstania Kościuszki; Arch. Wybickiego, I; Nurty lewicowe w dobie polskich powstań narodowych 1794–1849, Wybór źródeł, Oprac. J. Kowecki i in., Wr. 1961; Ogiński M., Pamiętniki… o Polsce i Polakach…, P. 1870 II 76; – „Gaz. Wolna Warsz.” 1794 nr 42 s. 545–6; Kalendarzyk Narodowy y Obcy na R. P. 1792; Przewodnik Warszawski przeprowadzający do różnych wiadomości warszawskich, R. 2: 1789 nr 13, R. 3: 1790 nr 4; – AGAD: Arch. Król. Pol. sygn. 253 k. 188–9, 196–7, BOZ IXa-12 (Protokoły Deputacji Bezpieczeństwa Publicznego w Wilnie 1794); B. Jag.: sygn. 222409/III poz. 1, 64; B. Kórn.: rkp. 1090.
Jerzy Kowecki