Strutyński Józef h. Sas (po 1711–1761), starosta sejwejski, wiżański i szakinowski, poseł na sejmy.

Był synem Jana Michała (zob.) i Brygidy z Bergów, kasztelanówny inflanckiej.

W młodości był S. szambelanem króla Augusta II, określany jako «człek impetyczny i płochy», miał opinię hazardzisty i kłótnika; Aleksander Połujański porównał krążące o nim opowieści do historii opowiadanych o star. kaniowskim Mikołaju Bazylim Potockim. Na początku l. trzydziestych XVIII w. przebywał S. w Petersburgu i Moskwie. Dn. 21 V 1732, za zgodą króla, ojciec scedował mu star. szakinowskie. S. posiadał też starostwa sejwejskie (Sejwy) i wiżańskie (Wiżajny). W pow. brasławskim miał dobra Łodzie i Łodki z miasteczkiem Sołoki, w pow. wiłkomierskim m.in. wsie Bolce, Bojaryszki i Koniuchy oraz miasteczko Antolepty, gdzie w l. 1734–8 wraz z ojcem, a potem i żoną, ufundował kościół i klasztor Karmelitów Bosych. Posiadał też niewielkie dobra rozrzucone w księstwie kurlandzkim, woj. podlaskim i ziemi wiskiej. Podczas elekcji w r. 1733 oddał głos na Stanisława Leszczyńskiego. Wg Marcina Matuszewicza był w Gdańsku podczas jego oblężenia przez wojska rosyjskie i saskie w r. 1734, a po powrocie na Litwę ożenił się w r.n. z Różą z Platerów. Posag żony znacznie wzmocnił go finansowo; wydzierżawił wtedy, a z czasem być może kupił, majątek Uciana (pow. wiłkomierski) i tam też, jak i we własnych dobrach Sołoki (pow. brasławski), najczęściej rezydował. W grudniu t.r. w Warszawie zniesławił Zygmunta (?) Linowskiego, który w odwecie go zranił; za naruszenie bezpieczeństwa publicznego obaj zostali skazani przed sąd marszałkowski na pół roku wieży i kary pieniężne. W r. 1743 na sejmiku w Brasławiu wybrany został S. na deputata na Trybunał lit., ale na reasumpcji deputaci brasławscy nie zostali dopuszczeni do grona sędziów. Popierany przez Sapiehów i Czartoryskich, uzyskał w r. 1744 funkcję deputacką z pow. brasławskiego na Trybunał; został na nim marszałkiem koła duchownego. W l.n. związał się z hetmanem w. lit. Michałem Kazimierzem Radziwiłłem («Rybeńką») i oddawał mu znaczne usługi na sejmikach, prosząc w zamian za jego pośrednictwem m.in. o protekcję kanclerza kor. Jana Małachowskiego w procesach majątkowych. W r. 1746 wznowił, już po śmierci ojca, ciągnący się od dawna spór o dobra w Kurlandii i Inflantach z sukcesorami Marianny Kosowej, wojewodziny chełmińskiej. Na sejm t.r. posłował z pow. brasławskiego. Podczas obrad został wysłany z delegacją Izby poselskiej do króla Augusta III z oznajmieniem o wyborze marszałka. Wszedł do komisji do rozliczenia Macieja Grabowskiego, pełniącego w l. 1742–4 obowiązki podskarbiego w. kor. Należał do opozycyjnej grupy, utrudniającej pracę sejmu: wielokrotnie blokował obrady, domagając się natychmiastowego przedstawienia raportu tzw. komisji gdańskiej, pracującej w Gdańsku w r. 1737 nad uregulowaniem statusu Kurlandii oraz długo nie chciał się zgodzić na sesje prowincjonalne. Żądał rozpoczęcia sądów relacyjnych (apelacyjnych w sprawach z księstwa kurlandzkiego) i rozpatrzenia pretensji biskupów inflanckich do dóbr dawnej domeny biskupiej w pow. piltyńskim (problem ten pozostawał w zawieszeniu od l. osiemdziesiątych XVII w.). Gdy 27 X t.r. arbiter zarzucił S-emu, że funkcję poselską sprawuje bezprawnie, bowiem ciąży na nim kondemnata, oburzony S., dopatrując się intrygi przeciw opozycjonistom, wstrzymał aktywność izby i przywrócił ją dopiero po usilnych naleganiach posłów. Wyznaczony podczas sesji prowincjonalnej lit. do układania projektu podatku hibernowego ze starostw, proponował, aby był on proporcjonalny do rocznego przychodu. Pod koniec obrad sejmu sprzeciwiał się czytaniu litewskiego projektu aukcji wojska. W r. 1748 starał się o mandat poselski na kilku sejmikach lit. i sejmiku inflanckim; ponieważ mu się nie powiodło, próbował podważyć prawomocność wyboru posłów na niektórych z tych zgromadzeń, jednak na polecenie Radziwiłła zrezygnował. Hetman w. lit. obiecał mu w tym czasie interwencję u dworu i na sejmie w sprawie dzierżonego przez S-ego pogranicznego star. wiżańskiego, nękanego przez Prusaków. Pod koniec l. czterdziestych S. procesował się wraz z żoną z podskarbim w. lit. Jerzym Flemmingiem, który domagał się oddania kwoty 26700 złp., pożyczonej niegdyś przez hetmana w. lit. Ludwika Pocieja ojcu S-ego. Radziwiłł tym razem nie poparł S-ego, a Trybunał lit. 11 XI 1748 wydał niekorzystny dla niego dekret. Zasądzonej kwoty Strutyńscy nie zapłacili, a gdy próbowano ją wyegzekwować w Sołokach, stawili zbrojny opór (S. oddał dług dopiero po ponownym dekrecie trybunalskim z r. 1750). Podczas sejmików deputackich (gromnicznych) w r. 1749 starał się S. o wybór przychylnych Radziwiłłowi kandydatów (sejmiki brasławski i smoleński) lub o zerwanie sejmików, na których mieli przewagę zwolennicy «familii» (sejmiki upicki i wiłkomierski). W przeddzień obrad sejmiku wiłkomierskiego ludzie S-ego pobili kandydata «familii» Antoniego Bohusza. Ostatecznie jednak obie fakcje zawarły kompromis i deputatami zostali Bohusz oraz kandydat radziwiłłowski Michał Morykoni. W lutym 1750 był S. na rozprawie spadkowej w Mitawie, natomiast swoim stronnikom zlecił popieranie fakcji radziwiłłowskiej na sejmikach deputackich. Na sejmiku brasławskim starał się bezskutecznie o poselstwo na sejm t.r. Mandat poselski udało mu się uzyskać na sejm 1752 r., choć sejmik brasławski dwukrotnie zrywano. Podczas obrad sejmowych upominał się S. o nagrodzenie zasług podkomorzego brasławskiego Antoniego Rudominy Dusiackiego. Wynagrodzenie S-ego, przez wzgląd na zasługi ojca, zalecał marsz. izby poselskiej Józef Massalski.

W 2. poł. 1752 osłabły pozycja S-ego i jego więzi ze stronnictwem Radziwiłła. Podobno w r. 1753 za pieniądze «familii» zwalczał wpływy radziwiłłowskie w woj. wileńskim. Choć często zwracał się do hetmana w. lit. o przysługi i protekcję, uzyskiwał przeważnie jedynie obietnice łaski na przyszłość. W dążeniu do odbudowania swojego znaczenia wśród jego klienteli S. chciał pozyskać wpływowego stronnika radziwiłłowskiego Andrzeja Abramowicza, pisarza ziemskiego wil., i zapewnić sobie jego poparcie w konflikcie ze stolnikiem brasławskim Aleksandrem Wawrzeckim, któremu zarzucił nieszlacheckie urodzenie. Wydał więc swoją córkę Jadwigę (zob. Manuzzi Jadwiga) za skoligaconego z Abramowiczem star. opeskiego Jana Ciechanowieckiego (zob.). Na ślubie w Ucianie we wrześniu 1754 obecny był podobno syn hetmana, miecznik lit. Karol Stanisław Radziwiłł. Na sejmiku poselskim w Brasławiu w r. 1754 czytał S. (na polecenie M.K. Radziwiłła) list hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego w sprawie ordynacji ostrogskiej, obiecał też M. K. Radziwiłłowi wprowadzenie oczekiwanych przez niego zapisów w tej sprawie do instrukcji i poruszenie kwestii ordynacji na sejmie; na tym sejmiku wraz z zięciem został obrany posłem na sejm. W Warszawie bez wiedzy zięcia wyrobił dla córki ius communicativum na star. opeskie, ponadto ograniczył posag córki z obiecywanych 100 do 50 tys. złp., a i tego podobno nie wypłacił. Przyczyniło się to do rozstania małżonków Ciechanowieckich: córka wróciła do rodziców, a obie rodziny popadły w ostry konflikt. Jeszcze na początku r. 1755 M. K. Radziwiłł obiecywał S-emu nowe łaski za pomyślne przeprowadzenie wyboru deputatów na przyszłorocznym sejmiku gromnicznym w Brasławiu, jednak ostatecznie S. stracił poparcie hetmana. Uciekł się wtedy do protekcji kanclerza w. lit. Michała Czartoryskiego. Na sejmik poselski 22 VIII 1756 w Brasławiu zarówno Ciechanowieccy, jak i S. przybyli zbrojnie; wobec liczebnej przewagi przeciwników S. zerwał sejmik i zabarykadował się w dworku pod miastem. W wyniku nieporozumienia między partią S-ego a grupą szlachty doszło do wymiany ognia, w której zginął Ksawery Ciechanowiecki, brat Jana. S. zbiegł, ale jego ludzie zostali aresztowani i wywiezieni do Wilna. Trybunał, opanowany przez zwolenników «familii» z marsz. Flemmingiem nie wydał jednak wyroku skazującego. Ciechanowieccy skarżyli się na dworze królewskim w Warszawie i król wyznaczył nawet specjalną komisję do rozpatrzenia ich sprawy, niczego jednak nie uzyskali. Żona i córka S-ego znalazły schronienie u Czartoryskich w Wołczynie. S. zaciągnął się w Rydze do armii rosyjskiej pod komendę feldmarszałka Stiepana Apraksina; jako «pułkownik wojsk rosyjskich» podpisał się już 2 I 1757, prosząc listownie M. K. Radziwiłła o podwody dla rosyjskich oddziałów (rzeczywistym pułkownikiem armii rosyjskiej został w listopadzie t.r.). Na zdominowanym przez zwolenników radziwiłłowskich następnym Trybunale (pod laską Jana Bogumiła Jasińskiego) między 25 IV a 15 V t.r. został S. skazany zaocznie na infamię. Dn. 2 X złożył w Petersburgu suplikę do kanclerza Aleksego Bestużewa, a 24 X do tronu carowej Elżbiety Piotrowny, w których przedstawił się jako ofiara prześladowań zięcia i powołując się na gwarancje Piotra I z r. 1717, prosił o interwencję u króla polskiego i ochronę swych dóbr przez przebywające na Litwie wojska rosyjskie. Dyplomaci rosyjscy w Warszawie otrzymali wtedy polecenie wstawienia się za S-m na polskim dworze (reskrypt z 28 X 1757). W kolejnym memoriale (z 8 XI t.r.) prosił S. o protekcję dla szlachty, popierającej go w konflikcie z Ciechanowieckimi. Sprawę S-ego poruszył Czartoryski w memoriale z 14 XI do Bestużewa, przedstawiając go jako ofiarę gwałtów stronnictwa radziwiłłowskiego na Trybunale t.r.

Na początku r. 1758 wrócił S. na Litwę i w lutym, w asyście wojska rosyjskiego, pojawił się pod Brasławiem podczas obrad sejmiku gromnicznego. Wg Edwarda Chrapowickiego ten sam Trybunał, podczas kadencji mińskiej, 6 II t.r. skazał go na infamię, karę śmierci przez ścięcie oraz konfiskatę majątków i zapłacenie kosztów procesu (140 400 złp.). Chociaż S. nie stawiał się przed sądem, jego sprawą zajmował się ponownie Trybunał lit. reasumowany t.r., a także następny, który dekretem z 16 VIII 1759 nakazał schwytanie S-ego. Natomiast gdy w r. 1760 Ciechanowieccy nie pojawili się na rozprawie, zostali obłożeni kondemnatą. Ponieważ konflikt stawał się dla wszystkich coraz bardziej uciążliwy, Czartoryski zaproponował zakończenie sporu przez ugodę za pośrednictwem mediatorów wybranych przez strony (czyli «kombinację»). Przystając na to J. Ciechanowiecki oferował zwrot całego zagrabionego S-emu mienia, żądał zaś m.in. odsiedzenia przez S-ego pół roku w wieży, cofnięcia ius communicativum na star. opeskie oraz wspólnych starań w nuncjaturze o zakończenie sprawy rozwodowej z Jadwigą. S. zasadniczo przystał na to, godząc się wszakże tylko na trzy dni wieży. Do ostatecznego porozumienia stron miało dojść w Wilnie w czerwcu 1761, zostało ono jednak zagrożone przez opór S-ego wobec wyboru jednego z arbitrów. Dn. 13 VI t.r., na balu u marsz. tryb. skarbowego Antoniego Łopacińskiego byli S. z córką i Ciechanowieccy. Mimo prowokacji ze strony rodziny zięcia, S. starał się uniknąć zwady i opuścił ucztę, lecz w drodze powrotnej niezidentyfikowani jeźdźcy podjechali do karety i zastrzelili go. Ciało zabitego zaprezentowano 15 VI 1761 przed Trybunałem. S-ego pochowano w kościele Dominikanów w Sejnach. Podejrzewany o zlecenie zabójstwa J. Ciechanowiecki w pośpiechu opuścił Wilno. W r. 1763 proradziwiłłowski Trybunał oczyścił go z zarzutów, jednak w listopadzie 1764, po klęsce stronnictwa radziwiłłowskiego, sąd konfederacki woj. nowogródzkiego skazał go zaocznie wraz z braćmi Michałem i Stanisławem na śmierć i konfiskatę dóbr. Żona S-ego otrzymała 200 tys. złp. główszczyzny. Na zlecenie sądu w miejscu śmierci S-ego postawiono pomnik (rozebrany w r. 1804). Pojawiły się jednak przypuszczenia, że zabójstwo zleciły zupełnie inne osoby. W r. 1765 poćwiartowano w Wilnie niejakiego Mackiewicza, w którym dopatrywano się bezpośredniego sprawcy mordu (choć nie przyznał się do winy).

S. był żonaty z Różą z Platerów (zm. 1793), córką Fabiana Ksawerego, płk. wojsk lit., i Ludwiki z Puzynów, fundatorki w r. 1760 rozbudowy i przeorientowania kościoła Dominikanów w Sejnach (obecnie bazylika p. wezw. Nawiedzenia NMP) oraz malowideł ściennych i trzech dzwonów dla tej świątyni. Po korzystnym dla siebie i córki wyroku z r. 1764 żona S-ego energicznie zajmowała się ich sprawami majątkowo-procesowymi. W l. siedemdziesiątych procesowała się z Józefem Ciechanowieckim, najmłodszym bratem Jana, w sprawie zagarniętych Ciechanowieckim dóbr; ugodę z nim zawarła w r. 1780. Toczyła też proces od r. 1785 z Mikołajem Manuzzim (zob.), drugim mężem Jadwigi. W r. 1791, za sprawą króla Stanisława Augusta, strony osiągnęły kompromis. W r. 1792 wiodła ostry spór z mieszczanami wiżańskimi. Oprócz Jadwigi miał S. córkę Teresę, zamężną od r. 1787 z Franciszkiem Lubeckim, oraz syna Romualda, chorążego brasławskiego, żonatego od r. 1767 z Felicjanną z Karpiów, który w potyczce z oddziałem rosyjskim zakwaterowanym w Opsie został ranny i zmarł w Koniuchach w październiku 1777.

S. wraz z żoną występują w powieści Marka Sadzewicza „Jedwiżka i jej zalotnicy” (W. 1961), której tytułową bohaterką jest ich córka.

Portret żony S-ego w bazylice p. wezw. Nawiedzenia NMP w Sejnach, fot. portretu: www.sejny.info.pl; – Boniecki, (Ciechanowiecki, Lubecki, Karp); Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1697–1794), Red. A. Rachuba, W. 2004; Estreicher, XXIX; Niesiecki; PSB (Ciechanowiecki Jan, Manuzzi Jadwiga, Manuzzi Mikołaj); Słown. Geogr. (Sejny, Sejwy, Wiżajny); Urzędnicy, IX; Urzędnicy W. Ks. Lit., I; – Chrapowicki E., Starościna opeska, „Bibl. Warsz.” 1895 t. 1 s. 295–321; Dumin S., Rachuba A., Sikorska-Kulesza J., Ciechanowieccy h. Dąbrowa, W. 1997; Hedemann O., Graff Manuzzi, Wil. 1935; tenże, Historia powiatu brasławskiego, Wil. 1930; Konopczyński W., Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909 – 11 I–II; Połujański A., Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte, W. 1859 s. 277–81; Rolle J. A., Starościna Opeska, w: tenże, Wybór pism, Kr. 1966 I; Śnieżko A., Materiały do historii prasy na Litwie w XVIII i XIX w., „Roczn. Hist. Czasopiśm. Pol.” T. 11: 1972 z. 4 s. 509; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; Zielińska Z., Walka «Familii» o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; – Archeografičeskij sbornik dokumentov, VII, X (Romuald); Conclusis ex parte succesorum Kossovianorum, [b.m.w.] 1750; Cyryl od Poślubienia NMP, Koniektura…, Wil. 1746; Diariusze sejmowe z w. XVIII, II–III; Matuszewicz, Diariusz; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I; Vol. leg., VII 115, 831–2, 847–8; Rationes conclusionis circa statum causae…, [b.m.w.] ok. 1750; Status Causae. Inter […] successores […] Mariannae de Ludinhauzen Wolffowna olim […] Koss palatyni Culmensis consortis […] atque Joannem Strutyński, capitaneum szakinoviensem, [b.m.w.] po 1744; Status Causae […] contra successores […] Mariae Annae de Ludinghauzen dictae Wulff Kossowa palatinae Culmensis, [b.m.w.] po 1750; – „Kur. Pol.” 1743 nr CCCXXIV; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IVa ks. 7, 9, 11, 13, 16, 18, Dz. V rkp. 10 s. 217–19, 251, rkp. 2277 s. 9–10, rkp. 2579/I s. 114–15, rkp. 15231 s. 1, rkp. 15233, 15235, Arch. Roskie, rkp. IV/45 s. 1–4, Arch. Zamoyskich, rkp.2732; Archiv vnešnej politiki Rossijskoj Imperii w Moskwie: F. 79 op. 1, 1757 d. 4 k. 145–56v, d. 6b k. 316–18v, 329, 350–4v, 372–4v; B. Czart.: rkp. 734 s. 219–31, rkp. 736 s. 637–71 (Róża), rkp. 939 k. 315–26, rkp. 3835 s. 215–18, 333, rkp. 3836 s. 83–5, 139–41, 161–6, rkp. 3840 s. 103–8, rkp. 3841 s. 71–3, rkp. 3845, rkp. 3846 s. 51–4, 291–2; B. Jag.: rkp. 5344 s. 154–8, rkp. 5346/II s. 341–4; B. Narod.: rkp. Akc. 8918 k. 16v, rkp. III 3239 t. II s. 90–1; Rossijskij gosudarstvennyj voennoistoričeskij archiv w Moskwie: F. 39 op. 1/79 d. 3 k. 28–30v d. 4 k. 26–6v; Staatsarchiv w Dreźnie: rkp. 3024 vol. XVII k. 179v, vol. XVIII k. 99.

                                                                                                                                                                                                                              Tomasz Szwaciński