Świeżyński (Świerzyński) Józef (1868—1948), działacz Narodowej Demokracji, poseł do Dumy Państwowej, premier rządu Rady Regencyjnej.
Ur. 19 IV w majątku Włonice (Wlonice, pow. opatowski) w rodzinie ziemiańskiej, był synem Władysława (1831—1874) i Heleny z Konarskich (1838—1919), siostry Szymona Konarskiego (1850—1918, zob.) i Zofii Bukowieckiej (zob.). Miał braci: Władysława (1862—1929) i Kazimierza (1870—1959), ziemian, działaczy gospodarczych, prowadzących odziedziczony majątek Włonice.
Ś. uczył się w gimnazjum w Radomiu i w r. 1887 zdał tam maturę. Od r. 1888 studiował na Wydz. Medycznym Uniw. Warsz. i działał w warszawskiej grupie braterskiej tajnego Związku Młodzieży Polskiej «Zet». Po ukończeniu w r. 1892 studiów pracował w kierowanej przez Mariana Jakowskiego pracowni bakteriologicznej warszawskiego Szpitala Dzieciątka Jezus; okresowo odbywał praktyki medyczne w klinikach Berlina i Giessen. W l. 1894—5 współpracował z warszawskim dwutygodnikiem „Kronika Lekarska”. Wstąpił do tajnych organizacji: w r. 1893 do powstałej wtedy Ligi Narodowej, a w r. 1895 do związanego z nią Koła Oświaty Ludowej. W r. 1896 ożenił się z Władysławą Kiniorską i zakończywszy pracę w Szpitalu Dzieciątka Jezus, zamieszkał w r.n. w odziedziczonym przez żonę majątku Jeleniów (pow. opatowski). W Starej Słupi (pow. opatowski) zorganizował kółko rolnicze. W r. 1901 należał do kierowanej przez wuja, Szymona Konarskiego, Radomskiej Spółki Rolnej.
W trakcie rewolucji 1905 r., po zezwoleniu władz na rejestrację stowarzyszeń, wszedł Ś. w skład Rady Tow. Rolniczego Radomskiego i kierował jego Wydz. Naukowym. Włączył się w działalność powołanego przez Ligę Narodową jawnego Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego (SND) i z jego ramienia został wybrany 3 V 1906 w gub. radomskiej na posła do I Dumy. W Dumie zasiadał do jej rozwiązania 21 VII t.r. W wyborach do II Dumy (19 II 1907) nie kandydował, a do III Dumy został 30 X 1907 ponownie wybrany z gub. radomskiej. Działał w komisji ds. spisu ludności, a następnie komisji ds. robotniczych oraz w Kole Polskim. Reprezentował Koło na Zjeździe Słowiańskim (12—18 VII 1908) w Pradze. Na forum Dumy domagał się 23 II 1909 zniesienia stanu wojennego oraz równouprawnienia języka polskiego w Król. Pol. W r. 1910 zamieszkał w zakupionym przez siebie majątku Sadłowice (pow. sandomierski). Utrzymał mandat z gub. radomskiej w wyborach do IV Dumy w październiku 1912. W Dumie został wybrany na prezesa Koła Polskiego i zasiadał w komisjach: oświaty ludowej (do r. 1913), miejskiej oraz zdrowia. Protestując przeciw odrzuceniu 25 V 1914 przez Radę Państwa ustawy o samorządzie miejskim w Król. Pol., złożył 22 VI t.r. mandat poselski.
W czasie pierwszej wojny światowej, po zajęciu w maju 1915 pow. sandomierskiego przez armię austro-węgierską, wstąpił Ś. do powołanego 19 V t.r. przez bp. krakowskiego Adama Sapiehę Książęco-Biskupiego Komitetu Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny. Gdy 5 VIII Warszawa została zajęta przez armię niemiecką, wszedł do Rady Naczelnej SND i dołączył do kierowanego przez Zdzisława Lubomirskiego Centralnego Komitetu Obywatelskiego; działał w nim do jego rozwiązania 12 IX przez niemieckie władze okupacyjne. Reprezentował SND w powołanym w październiku pasywistycznym Międzypartyjnym Kole Politycznym (MKP), kierowanym przez Zygmunta Chrzanowskiego. W listopadzie wszedł w skład charytatywnego Głównego Komitetu Ratunkowego w Lublinie, działającego na terenie okupacji austro-węgierskiej. W październiku 1916 został członkiem zarządu lubelskiej filii Związku Ziemian oraz prezesem Rady Szkolnej Okręgowej Ziemi Sandomierskiej.
W przyjętej 7 XI 1916 rezolucji Głównego Komitetu Ratunkowego poparł Ś. Akt 5 listopada i w grudniu t.r. był kandydatem MKP do Tymczasowej Rady Stanu. Jednak wobec fiaska negocjacji ze stronnictwami aktywistycznymi, ostatecznie do Rady nie wszedł. W kwietniu 1917 sprzeciwił się powołaniu przez część działaczy SND rządu narodowego, niezależnego od władz okupacyjnych. Reprezentował MKP 28 V t.r. w obradach tzw. Sejmowego Koła Polskiego, kierowanych przez Stanisława Łazarskiego, i poparł przyjętą wtedy rezolucję domagającą się utworzenia niepodległej Polski. W lutym 1918 objął kierownictwo MKP i z jego ramienia został w kwietniu t.r. wybrany przez sandomierski sejmik powiatowy do Rady Stanu. Kierował w Radzie Klubem Międzypartyjnym i działał w komisjach: głównej, wojskowej i zdrowia. Wszedł wtedy do spółki wydawniczej zbliżonego do SND dziennika „Głos Radomski”. Po dymisji rządu Rady Regencyjnej Jana Kantego Steczkowskiego (5 IX) nie zgodził się objąć funkcji premiera. W Radzie Stanu zasiadał do 7 X, do jej rozwiązania przez Radę Regencyjną.
Po rezygnacji 9 X 1918 Jana Kucharzewskiego z kolejnej misji sformowania rządu i wobec trwania prowizorium gabinetowego Bogdana Broniewskiego, Ś. został 23 X t.r. przez Radę Regencyjną mianowany premierem; funkcję przewodniczącego MKP powierzył wtedy Stefanowi Bądzyńskiemu. Wspierany przez MKP rząd Ś-ego był pierwszym gabinetem Rady Regencyjnej niezależnym od władz okupacyjnych. Tekę ministra spraw wojskowych Ś. powierzył brygadierowi Józefowi Piłsudskiemu i podjął starania o zwolnienie go z internowania w Magdeburgu; starania te spotkały się 31 X z odmową kanclerza Rzeszy, księcia Maksymiliana Badeńskiego. Dep. Stanu Ś. przekształcił 26 X 1918 w Min. Spraw Zewnętrznych, a za przedstawicielstwo rządu wobec państw trójporozumienia i USA uznał kierowany przez Dmowskiego Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Dn. 27 X t.r. rząd ogłosił ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej; szefem Sztabu Generalnego formujących się wojsk polskich został gen. Tadeusz Rozwadowski. Mimo powierzenia 31 X Witoldowi Czartoryskiemu funkcji komisarza rządu na Galicję i Śląsk Cieszyński, gabinet nie został uznany przez zarządzającą tymi ziemiami Polską Komisję Likwidacyjną. Ograniczony do terytorium Król. Pol. i pozbawiony poparcia partii lewicowych, tracił szybko znaczenie. Aby je odzyskać, z inicjatywy ministra spraw wewnętrznych Chrzanowskiego, Ś. wypowiedział 3 XI posłuszeństwo Radzie Regencyjnej (w nadziei skłonienia jej do ustąpienia), wzywając równocześnie do powołania rządu narodowego złożonego «w większości swej z przedstawicieli pracującego ludu». Tego dnia MKP wycofał jednak poparcie dla gabinetu, a Rada Regencyjna udzieliła mu dymisji. Nazajutrz Ś. kontrasygnował dekret o dymisji, wydany przez Radę Regencyjną.
W Polsce niepodległej Ś. nie angażował się w działalność polityczną; uczestniczył jedynie 26 II 1919 w spotkaniu delegacji ziemian z Naczelnikiem Państwa Piłsudskim. Gospodarował w Sadłowicach, gdzie również prowadził praktykę lekarską i sfinansował budowę szkoły. Od t.r. kierował Polską Macierzą Szkolną. Działał w Związku Ziemian (do r. 1925), a także w Radzie i Wydz. Naukowym Tow. Rolniczego Radomskiego. W r. 1921 wystąpił z Tow. Rolniczego Radomskiego. Na zjeździe jubileuszowym Polskiej Macierzy Szkolnej w Warszawie przedstawił 30 X 1926 krótką historię tej organizacji pt. Budziciele ducha (W. 1927). W r. 1933 zrezygnował z funkcji prezesa Polskiej Macierzy Szkolnej, pozostał jednak członkiem jej Zarządu Głównego i funkcję tę sprawował do wybuchu w r. 1939 drugiej wojny światowej.
W okresie okupacji niemieckiej Ś. współpracował z ZWZ/AK. W czasie ofensywy Armii Czerwonej Sadłowice zostały 23 VIII 1944 całkowicie zniszczone. Na mocy dekretu PKWN o reformie rolnej z 6 IX t.r. majątek rozparcelowano, a Ś. zamieszkał w Sandomierzu. Zmarł tam 12 II 1948, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Malicach (pow. opatowski). Był odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1924).
W małżeństwie z Władysławą Kiniorską (1874—1956), siostrą Mariana Kiniorskiego (zob.), miał Ś. córkę Helenę (1898—1984), zamężną za Zygmuntem Jakowskim (zob.).
Brzoza C., Stepan K., Posłowie polscy w parlamencie rosyjskim 1906—1917, W. 2001 (bibliogr.); Enc. XX w., V; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., X; Świętokrzyski słownik biograficzny, Kielce 2009 II; Uniwersytet Warszawski 1870—1915. Materiały bibliograficzne, W. 2004; Ziemianie polscy, cz. 3 (bibliogr., fot.); — Czubiński A., Dzieje najnowsze Polski do roku 1945, P. 1994; Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, Red. J. Faryś, J. Pajewski, Szczecin—P. 1991 s. 21, 24—6; Jakubowska U., Prasa narodowej demokracji w okresie zaborów, W.—Ł. 1988; Jędrzejewicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1896—1935, Kr.—Łomianki 2007 III; Kmiecik T., Sztab Generalny (Główny) Wojska Polskiego w latach 1918—1939, Słupsk 2005; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej, Londyn 1964; Kozłowski C., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915—1918, W. 1967; Łossowski P., Zerwane pęta. Usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku, W. 1986; Łukawski Z., Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w latach 1906—1909, Wr. 1967 s. 27—8, 130; Mich W., Ideologia polskiego ziemiaństwa 1918—1939, L. 2000; tenże, Związek Ziemian w Warszawie (1916—1926), L. 2007; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908—1918, W. 1980; Mroczka L., Spór o Galicję Wschodnią 1914—1923, Kr. 1998; Pamiętnik zjazdu jubileuszowego Polskiej Macierzy Szkolnej, W. 1927 s. 55; Piątkowski L., Koło Polskie w Dumie Państwowej, w: W kręgu polskich doświadczeń parlamentarnych, Red. Z. K. Zaporowski, L. 1998 s. 16, 19—20, 24; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Gd. 1990 II; Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, Red. A. Chojnowski, P. Wróbel, Wr. 1992; Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1931 II; Stemler J., Dzieło samopomocy narodowej, W. 1935 s. 248; Suleja W., Próba budowy zrębów polskiej państwowości w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wr. 1981 s. 56, 71—2, 129, 282; Wierzchowski M., Sprawy Polski w III i IV Dumie Państwowej, W. 1966 s. 121, 138, 141, 268, 278; Winnicki Z. J., Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy 1917—1918, Wr. 1991 s. 65, 117, 119—21, 123; Wróbel P., Listopadowe dni 1918, W. 1988; — Dzierzbicki S., Pamiętnik z lat wielkiej wojny 1915—1918, W. 1983; Konarski K., Dalekie a bliskie, Wr. 1965; Malanowska Z., Wilczyckie wspomnienia, W. 2009 (fot.); Pamiętnik księżnej Marii Zdzisławowej Lubomirskiej 1914—1918, W. 1997; Wierzbicki A., Żywy Lewiatan, W. 2001; — „Słowo” R. 25: 1906 nr 119; „Tyg. Ilustr.” 1907 nr 45 s. 917 (fot.); „Wieści Lipnickie” 2011 nr 3 s. 14—16 (fot.).
Tomasz Latos