Sowiński Leonard (1831–1887), poeta, publicysta. Ur. 7 XI we wsi Berezówka w pow. lityńskim na Podolu, był synem Jana Wincentego, jednego z pięciu właścicieli Berezówki, i ukraińskiej chłopki, Pelagii z Pawlickich, bratankiem Wojciecha (zob.).
Po ukończeniu szkoły powiatowej w pobliskim Międzybożu, gdzie zaprzyjaźnił się z przyszłym poetą Henrykiem Jabłońskim, uczęszczał S. w l. 1842–7 do gimnazjum w Żytomierzu; tam z kolei najbardziej się zbliżył do Apolinarego Zagórskiego, znanego później autora „Gawęd naukowych”. Następnie w l. 1847–51 studiował na wydz. historyczno-filologicznym Uniw. Kijowskiego. Stał się tam szybko jednym z przywódców ideowych młodzieży studenckiej, wyróżniając się demokratyzmem i śmiałością poglądów, zwłaszcza w krytycznej ocenie ówczesnych stosunków na wsi. Po ukończeniu studiów filologicznych zapisał się na wydz. medyczny, powodowany nie tyle zainteresowaniami, ile chęcią utrzymania kontaktu ze środowiskiem uniwersyteckim i wywierania nadal wpływu na studiującą młodzież. Uniwersytet opuścił dopiero w r. 1855. W dwa lata później odbył dłuższą podróż do Austrii, Włoch, Francji, Belgii, Saksonii i W. Ks. Pozn. Podczas pobytu w Paryżu poznał Seweryna Goszczyńskiego i Józefa Bohdana Zaleskiego, a w Brukseli – Joachima Lelewela. Podróż ta przyniosła pierwsze znane nam utwory S-ego, cykl poetycki Madonny Rafaelowe oraz wiersz Przed obrazami Fra Angelico da Fiesole („Tyg. Ilustr.” 1867 nr 403).
Po powrocie z podróży mieszkał S. przeważnie w Kijowie, gdzie oddawał się intensywnie pracy literackiej, publicystycznej i społecznej, utrzymując się z prywatnych lekcji historii i literatury polskiej. L. 1859–62 to właśnie najbardziej aktywny okres w jego życiu i twórczości. Pierwszym większym utworem literackim S-ego był poemat Satyra, napisany w r. 1859 i t.r. częściowo opublikowany w „Piśmie zbiorowym wileńskim” Adama Honorego Kirkora (wyd. osobne, Kr. 1871). W duchu romantycznej historiozofii głosił tu, że rozwój ludzkości polega na realizowaniu królestwa bożego na ziemi, a rozwój ten hamują wady moralne jednostek, takie jak egoizm, pycha czy też nadmierna wiara w potęgę rozumu. W drugim z kolei większym utworze, pochodzącym również z r. 1859, cyklu sonetów Widziadła (Kijów 1859), podjął S. jeden z najczęstszych tematów poezji romantycznej – «poeta i świat». Autor nakreślił rozwój swego bohatera od lat dziecięcych aż do śmierci, ukazując kolejne «widziadła» utrudniające mu osiągnięcie doskonałości duchowej i realizację zamierzeń twórczych – naukę, która w umyśle ucznia wzbudziła zwątpienie i osłabiła dziecięcą wiarę, poezję, oderwaną od życia, czy też «pychy niepokoje» wraz z pragnieniem osobistej sławy. Wr. 1860 (wyd. 2. 1861) wydał S. w Kijowie «okruchy poematu» Z życia – alegoryczny dramat powstały pod wyraźnym wpływem „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego. Głównym tematem tego utworu jest starcie przeciwstawnych sobie sił społecznych, reprezentowanych przez Ludmira, dążącego do bliżej nieokreślonego «czynu i walki», oraz hrabiego Ugo, przedstawiciela bezdusznej wiedzy i nadmiernej wiary w siłę rozumu. Utwór ten, interpretowany jako wezwanie do walki zbrojnej połączonej z «czynem społecznym», spotkał się z żywym oddźwiękiem ze strony czytelników i krytyki (np. entuzjastyczna recenzja Apolla Korzeniowskiego, „Tyg. Ilustr.” 1861 nr 83) i przyniósł autorowi pewien rozgłos. Ostatnim większym oryginalnym utworem S-ego z tego okresu był autobiograficzny poemat dygresyjny Fragment powieści, opublikowany częściowo w r. 1863 pt. Fragment w „Kurierze Wileńskim” (nr 25) A. H. Kirkora. S. współpracował z tym pismem w l. 1860–3, zamieszczał tam własne utwory poetyckie, pierwsze drukowane polskie przekłady wierszy T. Szewczenki oraz korespondencje z Kijowa i ze wsi; występował w nich w obronie dyskutowanego wtedy projektu uwłaszczenia chłopów, np. w korespondencji Kilka słów z powodu uwłaszczenia włościan (1861 nr 85). T.r. ukazała się w Wilnie książka S-ego Taras Szewczenko. Studium […] z dołączeniem przekładu „Hajdamaków”, w skład której wchodziło pierwsze w języku polskim obszerne omówienie twórczości zmarłego właśnie ukraińskiego poety oraz pełny przekład jego najbardziej znanego poematu, osnutego wokół powstania chłopskiego na Ukrainie w r. 1768. S. dążył nie tylko do dokładnego przetransponowania zawartości treściowej oryginału, ale i do możliwie adekwatnego oddania jego specyficznej, zaczerpniętej z ukraińskich pieśni ludowych rytmiki oraz wszelkich właściwości stylistycznych. Przekłady S-ego uważane są za najlepsze ówczesne tłumaczenia Szewczenki na język polski.
Równocześnie odgrywał S. rolę autorytetu i opiekuna młodzieży studenckiej. Na początku 1860, po utworzeniu nowej struktury organizacyjnej – tzw. gmin, zrzeszających studentów wg pochodzenia terytorialnego, wstąpił do gminy litewskiej. Zapewne miał wpływ na działalność tajnego Związku Trojnackiego i pozostawał w stosunkach z przywódcą radykalnej grupy chłopomańskiej (tzw. purystów), Włodzimierzem Antonowiczem. Wiosną t.r. wziął udział w spotkaniu tej grupy z przedstawicielami starszego pokolenia ziemian polskich w Kijowie, którego celem miało być pojednanie obu stron i ustalenie wspólnego stanowiska wobec kwestii chłopskiej. S. przedstawił tam «gorącą obronę kierunków młodzieży» (W. Lasocki). Gdy osiągnięta wówczas zgoda okazała się tylko pozorna, próbował z kolei wpłynąć łagodząco na Antonowicza. Po wydaniu przez tegoż, wraz z M. Iwaniszewem, tomu drugiego „Archiva Jugo-Zapadnoj Rossii”, ukazującego przeszłość Rzpltej w ciemnych barwach, S. ostro skrytykował obu wydawców („Kur. Wil.” 1860 nr 75), zarzucając im stronniczą selekcję materiału źródłowego. Poszukując stabilizacji materialnej starał się na przełomie l. 1860 i 1861 o posadę wykładowcy języka polskiego w gimnazjum żytomierskim i w tym celu zdał egzaminy przed komisją uniwersytecką w Kijowie. «Ulubieniec kijowskiej młodzi uniwersyteckiej» (Antoni Pietkiewicz ) nie podobał się jednak ziemiaństwu, które oskarżało go o «demagogię» i «straszne dążności». Nie na wiele pomogło S-emu rozpuszczenie pogłosek, że jest potomkiem «poległego pod Wolą» (tj. gen. Józefa Sowińskiego), choć po opublikowaniu Z życia niektórzy oponenci zamilkli. Nie wiadomo, czy upragnioną posadę (o którą ubiegał się również Aleksander Groza) S. otrzymał. Uczestniczył również w pracach kijowskiego komitetu szlacheckiego powołanego do przedyskutowania rządowego projektu uwłaszczeniowego; z ramienia tego komitetu otrzymał funkcję «rozjemcy ziemskiego), którego zadaniem było rozstrzyganie sporów powstających między szlachtą i chłopami w trakcie realizowania ustawy uwłaszczeniowej. W styczniu 1861 współprzewodniczył delegacji studenckiej z Kijowa, która w Warszawie domagała się od władz Tow. Rolniczego (jego zjazd miał odbyć się w lutym) skierowania do cesarza Aleksandra II adresu z prośbą o przywrócenie Uniw. Wileńskiego i zaprowadzenie języka polskiego w szkołach na Litwie i Rusi. T.r. wszedł w skład Zarządu niejawnego Polskiego Tow. Pomocy Naukowej dla ziem Wołynia, Podola i Ukrainy, które zakładało szkółki dla dzieci chłopskich, mieszczańskich i drobnej szlachty (wykrytego w r.n. przez policję). Dn. 10 X 1861 wziął udział w manifestacji zorganizowanej w Horodle dla uczczenia rocznicy unii horodelskiej. We wrześniu r.n., podczas wyborów szlacheckich w Kamieńcu Podolskim, na polecenie zebranych przedstawicieli szlachty współredagował adres do Aleksandra II, zawierający prośbę o połączenie administracyjne guberni podolskiej z Król. Pol. Wystosowanie tego adresu pociągnęło za sobą aresztowanie i zesłanie w głąb Rosji wszystkich podpisanych, wśród nich i S-ego. W listopadzie 1862 poeta, pozostawiwszy poślubioną przed kilkoma zaledwie miesiącami żonę Bonę z Rościszewskich, został wywieziony do Kurska, skąd w lipcu r.n. przeniesiono go do Szczygr. Pobyt na zesłaniu załamał poetę psychicznie, oderwał od pracy pisarskiej, a co gorsza, wpędził w nałóg alkoholizmu, z którego już do końca życia nie zdołał się wyzwolić. Jedynym utworem powstałym w tym okresie jest wydana we Lwowie w r. 1871 broszurka Słowo bytu, formułująca wypracowany przez S-ego, a znany już częściowo z Satyry system filozoficzny.
W maju 1867 na podstawie amnestii S. został zwolniony z zesłania i uzyskał pozwolenie na osiedlenie się w Królestwie, bez prawa wjazdu do gub. ukraińskich. Zamieszkał w Warszawie i jeszcze t.r. przesłał żonie, przebywającej w Steckowcach (pow. żytomierski), rękopis pt. Na nowy 1868 rok moim ziomkom, w którym przedstawił swój pogląd na stan sprawy narodowej. Rękopis, rozpowszechniany wśród ziemian gub. wołyńskiej sprowadził na Sowińską rewizję policyjną; w zbadanych przy tej okazji papierach S-ego sprzed r. 1862 władze znalazły wiele dowodów na jego «rewolucyjne» sympatie. W Warszawie nawiązał S. współpracę z „Gazetą Warszawską”, a następnie i z innymi ukazującymi się wówczas organami «starej» prasy: „Kurierem Warszawskim”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Kłosami”, „Echem”, „Wieńcem”. Kontynuował tłumaczenia z Szewczenki, w r. 1870 wydał we Lwowie przekład jego poematu „Najemnica”, w l. 1881–5 ogłosił w pismach warszawskich, przede wszystkim w „Kurierze Warszawskim”, dalsze przekłady drobnych wierszy. Poza tym, po sześcioletniej przerwie, powrócił do twórczości poetyckiej. W pisanych wtedy pełnych pesymizmu wierszach doszedł do głosu gwałtowny i patetyczny sprzeciw romantycznego poety wobec całkowicie mu obcej rzeczywistości, w której dostrzegał przede wszystkim pogoń za pieniądzem, rozpasanie moralne, szerzenie się ateistycznej nauki. W l. 1870–1, gdy zmuszony trudną sytuacją materialną, przebywał S. na guwernerce w Woli Gałęzowskiej na Lubelszczyźnie (jego wychowanek, Konstanty Przewłocki, zapamiętał go jako «demokratę na pokaz»), napisał swój najważniejszy utwór literacki, dramat wierszem Na Ukrainie. Ukazał tu z dużą bezstronnością splot społecznych i narodowych konfliktów, które zadecydowały o klęsce powstania styczniowego na tym terenie. Utworowi, skonstruowanemu zgodnie z romantycznymi konwencjami dramatycznymi, zabrakło jednak tej siły wyrazu, która cechowała jego wielkie pierwowzory. Rękopis Na Ukrainie posłał S. do Krakowa na konkurs dramatyczny ogłoszony przez dyrekcję krakowskiego teatru. Na konkursie rozstrzygniętym w r. 1872 dramat S-ego nie tylko nie uzyskał żadnej nagrody, ale nawet nie został «zalecony do grania». Wydanie książkowe ukazało się w Poznaniu w r. 1873, ze względu na swą tematykę – anonimowo. W r. 1875 wydał S., również w Poznaniu, sygnowane pierwszą literą nazwiska, dwa tomy Poezji, w których zgromadził prawie cały swój dotychczasowy dorobek poetycki, zarówno utwory powstałe przed zesłaniem, jak i wiersze z l. 1868–73. Poza tym wtedy właśnie pochłaniała go, podjęta ze względów finansowych, żmudna, kompilacyjna praca nad uzupełnieniem i przygotowaniem do druku materiałów do Rysu dziejów literatury polskiej, pozostawionych przez zmarłego w r. 1868 wileńskiego nauczyciela Aleksandra Zdanowicza. To obszerne, 5-tomowe dzieło (Wil. 1874–8), zachowało pewną wartość informacyjną, zwłaszcza jeżeli idzie o pomniejszych autorów krajowej literatury międzypowstaniowej. S. jednak, posługując się cudzymi charakterystykami i opiniami, nie zawsze podawał ich autorstwo, co naraziło go na zarzut plagiatu.
W r. 1880 wyjechał S. do Paryża po spadek, który otrzymał po śmierci stryja Wojciecha, mieszkającego stale we Francji. Owocem pobytu S-ego w Paryżu był wiersz Z wrażeń wędrowca („Kur. Codz.” 1883 nr 146), w którym potępił bogacące się i zajęte pogonią za użyciem wielkie kapitalistyczne miasto. Z Paryża pojechał do Włoch i podczas pobytu we Florencji zbliżył się do mieszkającego tam Teofila Lenartowicza. Po przehulaniu otrzymanego spadku powrócił do Warszawy. Coraz bardziej ulegając alkoholizmowi, popadł w skrajną nędzę. Pisał jednak dużo; drobniejsze utwory z tego okresu weszły w skład tomu O zmroku (W. 1885). W r. 1882 wydał zakreślony pierwotnie na szeroką, epicką skalę, ale zrealizowany jedynie we fragmencie, poemacik Petro (Lw., przedruk, pod zmienionym tytułem Prażnik w tomie O zmroku). Utwór ten, pisany pod wyraźnym wpływem „Pana Tadeusza”, przedstawia w wyidealizowanym świetle «życie ludu wiejskiego na Podolu przed pół wiekiem». Całkowity kontrast tworzy z tym utworem fragment dramatyczny Prolog tragedii „Szał” („Tyg. Ilustr.” 1883 nr 14–18, przedruk. w tomie O zmroku jako Prolog tragedii), ukazujący w jaskrawych barwach demoralizację szlachty polskiej na Ukrainie. W r. 1884 ukazały się cenne Wspomnienia szkolne (W.); autor zwracał tu m.in. uwagę na wadliwość metod wychowawczych panujących w ówczesnych szkołach. Planowanych wspomnień uniwersyteckich nie zdołał już ukończyć i pozostały z nich jedynie fragmentaryczne Obrazki z minionych czasów („Gaz. Warsz.” 1868 nr 78–85 i „Tyg. Ilustr.” 1870 nr 139, 142). Listę większych utworów literackich z ostatniego okresu życia S-ego zamykają dwie powieści. Pierwsza z nich, Na rozstajnych drogach (W. 1886 I–III), to powieść z kluczem z życia szlachty polskiej na Ukrainie, ukazująca z pasją jej degenerację moralną jako rezultat dziedzicznego obciążenia, które prowadzi do nieuchronnego upadku całej klasy. Zainteresowane rodziny wykupywały i niszczyły egzemplarze tej powieści, toteż należą dziś one do rzadkości. S. przedstawił tu w bardzo nieprzychylnym świetle również środowisko intelektualne „Samosławia” tj. «młodą» prasę i świat artystyczno-literacki ówczesnej Warszawy. Druga powieść, Nadzwyczajne przygody pana chorążyca, drukowana w l. 1886–7 w odcinkach na łamach warszawskiego „Dziennika dla Wszystkich”, a wydana w postaci książkowej dopiero w r. 1904 (W.), nawiązuje tematyką i formą do tradycji awanturniczej gawędy szlacheckiej. W r. 1887, gdy schorowany S. był już niezdolny do samodzielnego życia, przyjaciele wywieźli go na Ukrainę, do wsi Steckowce, gdzie nadal mieszkała jego żona. Zmarł tam 23 XII 1887.
Nie wiadomo, czy odpowiada prawdzie informacja Władysława Brydy, iż w małżeństwie z Boną z Rościszewskich 1.v. Trypolską, właścicielką siódmej części wsi Steckowce, miał S. syna, który przyszedł na świat w r. 1863.
Dn. 1 IX 1900 wystawiono w Teatrze Miejskim w Krakowie dramat S-ego Na Ukrainie.
Literacki portret S-ego z ostatnich lat jego życia dał Wiktor Gomulicki w powieści „Ciury” (Lw. 1904, występuje w niej jako S.). W r. 1922 ukazał się w serii „Biblioteka Narodowa” Wybór poezyj S-ego (Kr., oprac. Władysław Bryda), a w r. 1961 nowe wydanie Wspomnień szkolnych i uniwersyteckich (W., oprac. Roman Taborski).
Fot. w B. Jag.: sygn. I.F. 3065 (t. 332), I.F. 3741 (t. 44 II) fot., Vidol, Brignolles, fot., Fajans Moks., W.; – Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. filozofii pol., III; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Nowy Korbut, IX (tu ojciec S-ego pomylony z Janem Sowińskim, autorem „O uczonych Polkach”); – Encyclopedia of Ukraine, Toronto 1984 IV (R. Senkus); Enc. Ukrainoznavstva, VIII; Literatura Pol. Enc., II (R. Taborski); Ševčenskivs’kyj slovnyk, Kyïv 1978 II (H. D. Verves); – Spisok dvorjan volynskoj gubernii, Žitomir 1906; – [Anonim], Wstęp do: L. Sowiński, Nadzwyczajne przygody pana chorążyca, W. 1904; Bryda W., Wstęp do: L. Sowiński, Wybór poezyj, Kr. [1922]; Chmielowski P., Leonard Sowiński, w: Złota przędza poetów i prozaików polskich, W. 1886 III; Franko I., O literaturze polskiej, Oprac. M. Kuplowski, Kr. 1979; Gomulicki J. W., Leonard Sowiński, w: J. Tuwim, Księga wierszy polskich XIX wieku, W. 1956 II; Komar J., Warszawskie manifestacje patriotyczne 1860–1861, W. 1970; Korotyński L., Leonard Sowiński, „Życie” 1888 nr 2–3; Korotyński W., Leonard Sowiński, „Tyg. Ilustr.” 1888 nr 262; Markiewicz Z., Les impressions de l’Italie dans la poésie de Leonard Sowiński, w: Studia in onore di Ettore Lo Gatta, o Giovanni Maver, Firenze 1962; Rawita-Gawroński F., Włodzimierz Antonowicz, Lw. 1912 s. 23–4, 39–40, 56, 77; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Leonard Sowiński, „Tyg. Ilustr.” 1888 nr 263; Rolle M., Poeta o sobie, „Gaz. Lwow.” 1905 nr 37–38; tenże, Z minionych stuleci, Lw. 1908; Rzętkowski S. M., Leonard Sowiński, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1888 nr 224; Szamajewa K., Nieznane archiwalia ukraińskie o Kraszewskim, Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta litteraria, 1980 VI 117; Tabiś J., Polacy na uniwersytecie kijowskim 1834–1863, Kr. 1974; Taborski R., Leonard Sowiński, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, I (fot., bibliogr.); tenże, Ukraina w twórczości Leonarda Sowińskiego, „Slavia Orientalis” 1960 nr 2; tenże, Wstęp do: L. Sowiński, Wspomnienia szkolne i uniwersyteckie, W. 1961; Verves H. D., Taras Ševčenko i Polšča, Kyïv 1964; – [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, Oprac. R. Gerber, W. 19791; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 II; Jabłonowski W., Z korespondencji Leonarda Sowińskiego z Aleksandrem Jabłonowskim, „Przegl. Narod.” 1914 nr 6; Korespondencja Karola Szajnochy, [Wyd.] H. Barycz, Wr. 1959 II (listy A. Pługa); Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Wyd. M. Janik, F. Kopera, Kr. 1933 I 293, 295; Przewłocki K., Wspomnienia, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., 1963 I; Syroczyński L., Z przed 50 lat, Lw. 1914 s. 20, 38–9; Zawadyński T., Ze wspomnień uniwersyteckich, „Przegl. Liter.”, dod. do „Kraju” 1888 nr 36; – „Nowa Reforma” 1888 nr 2 (nekrolog); – B. Jag.: sygn. 6479, 6535 (listy S-ego do J. I. Kraszewskiego), sygn. Przyb. 200/76, Przyb. 99/82; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 2028 t. 6 (listy S-a do T. Lenartowicza); Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny w Kijowie: F. 442, op. 318 jedn. chr. 104 (koresp. S-ego z żoną).
Roman Taborski