Staronka Leszek Marek Maria (1911–1945), chemik, popularyzator nauki, działacz społeczno-oświatowy.
Ur. 15 III w Dublanach (pow. lwowski), był synem Wilhelma Alojzego (zob.) i Antoniny Józefy Zofii z Kahlów, starszym bratem Andrzeja (zob.).
Początkowo uczył się S. w szkole powszechnej w Tarnowie. W l. 1921–9 był uczniem Gimnazjum św. Anny (od 2 VI 1928 I Państw. Gimnazjum im. Bartłomieja Nowodworskiego) w Krakowie, gdzie uczęszczał do klasy o profilu klasycznym. W szkolnym miesięczniku przyrodniczo-literackim „Natura” (R. 1: 1928 nr 2) opublikował rozprawkę o budowie i rozmiarach wszechświata. Egzamin dojrzałości zdał 24 V 1929; otrzymał dyplom «za wzorowe zachowanie i bardzo dobre postępy w nauce». Od września t.r. studiował chemię na Wydz. Filozoficznym UJ. Związał się z Akademickim Związkiem Pacyfistów (od r. 1934 Akademicki Związek Pacyfistów UJ) w Krakowie; na jego VIII zwyczajnym walnym zebraniu 12 I 1933 został wybrany na skarbnika; rok później w wyniku kolejnego walnego zebrania został prezesem. Dn. 23 X 1934 zorganizował na UJ poświęcony pacyfizmowi wieczór «Przeciw fali», podczas którego wystąpił jako prelegent. Od 1 IX t.r. był młodszym asystentem w Zakł. Chemii Ogólnej i Analitycznej Akad. Górniczej (AG) w Krakowie. Magisterium filozofii z zakresu chemii uzyskał 14 VI 1935 na podstawie pracy O izotopach, ze szczególnym uwzględnieniem wodoru ciężkiego, wykonanej w Zakł. Chemii Fizycznej i Elektrochemii UJ. Powołany 21 IX t.r. do Szkoły Podchorążych Rezerwy we Włodzimierzu Wołyńskim, po orzeczeniu komisji lekarskiej o niezdolności do wojskowej służby liniowej, został po pięciu dniach zwolniony. W 2. poł. l. trzydziestych podjął działalność w Oddz. Tow. Uniw. Robotniczego (TUR) im. Adama Mickiewicza w Krakowie. Wygłaszał tu odczyty popularnonaukowe z zakresu wiedzy matematyczno-przyrodniczej, m.in. w r. 1937 Świat przyrodnika (9 I), Nowe drogi nauki (13, 19 XI), Energia i materia (26 XI), Rozbijanie atomów (17 XII). Część odczytów z tego cyklu ukazała się drukiem w znacznie rozszerzonej wersji w publikacji współautorstwa S-i, Witolda Wilkosza i Włodzimierza Gosłowskiego pt. Na nowych drogach nauki (W. 1938). W dn. 8–21 VIII 1938 uczestniczył S. w Centralnej Szkole Letniej w Zakopanem – kursie dla działaczy oświatowych i związkowych zorganizowanym przez Zarząd Główny (ZG) TUR. W lutym r.n. wygłosił cykl odczytów w Miejskim Muz. Przyrodniczym w Krakowie, poświęcony osiągnięciom polskich fizyków: Marii Curie-Skłodowskiej, Mariana Smoluchowskiego, Augusta Witkowskiego i Zygmunta Wróblewskiego; w tymże miesiącu rozpoczął również wykłady i zajęcia laboratoryjne z grupą robotników – uczestników Szkoły Nauk Społecznych TUR. Równocześnie, przygotowując się do doktoratu, ogłosił pracę Otrzymywanie bezpostaciowej (szklistej) odmiany wody przez kondensację pary wodnej w niskiej temperaturze („Roczniki Chemii” T. 19: 1939 z. 3), a następnie, w związku z zastrzeżeniami recenzentów, rozprawę Przechładzalność wody ciężkiej i jej mieszanin z wodą zwykłą (tamże z. 4–5).
Podczas okupacji niemieckiej pracował S. najpierw w Szkole Przemysłu Artystycznego (Kunstgewerbeschule), a od 1 IX 1942 w dwuletniej Państw. Szkole dla Chemotechników (Staatliche Fachschule für Chemotechnik), gdzie prowadził zajęcia z chemii organicznej oraz ćwiczenia z analizy ilościowej. Po uruchomieniu tajnego UJ (1942), wykładał chemię na Wydz. Lekarskim oraz chemię nieorganiczną w Studium Farmaceutycznym. Uczestniczył w tajnych seminariach Mariana Mięsowicza z zakresu fizyki jądrowej. Był związany z PPS (Wolność, Równość, Niepodległość). W l. 1943–4 wraz z działaczem Robotniczej Partii Polskich Socjalistów Witoldem Wyspiańskim zajmował się opracowywaniem wytycznych w sprawie «przebudowy szkolnictwa średniego» w powojennej Polsce. Zatrzymany wczesną jesienią 1943, został wypuszczony po wylegitymowaniu się w siedzibie Gestapo przy ul. Pomorskiej; ujęty podczas łapanki 3 V r.n., spędził w areszcie przy ul. Pomorskiej trzy dni. W r. 1944 w mieszkaniu S-i w krakowskich Łagiewnikach przy ul. Lubomirskich 478 odbywały się regularne spotkania dyskusyjne krakowskich intelektualistów i naukowców orientacji lewicowej, poświęcone zagadnieniom przyszłego ustroju Polski. T.r. brał udział w pracach komisji dla opracowania programu studiów chemicznych w przyszłych szkołach wyższych. W czerwcu S., wraz z Włodzimierzem Reczkiem i Stanisławem Wincentym Dobrowolskim, był inicjatorem kolportażu studium Kazimierza Dobrowolskiego „Zagadnienia przyszłego Państwa Polskiego”, głoszącego konieczność reorientacji geopolitycznej.
Po wyzwoleniu Krakowa, w styczniu 1945, zaangażował się S. w działalność tzw. odrodzonej PPS; wszedł w skład jej tymczasowego Wojewódzkiego Komitetu Robotniczego i został 30 I t.r. kierownikiem referatu kulturalno-oświatowego w Okręgowym Komitecie Robotniczym. Dn. 1 II wrócił do pracy w AG, obejmując obowiązki starszego asystenta w Zakł. Chemii Ogólnej i Analitycznej na Wydz. Górniczym. Zajął się sprawą reaktywowania TUR i w marcu został wiceprezesem jego tymczasowego Zarządu Okręgowego (ZO). Od 20 IV organizował Uniw. Powszechny im. Adama Mickiewicza, pełniąc funkcję jego kierownika. Dn. 27 IV, jako reprezentant TUR, został członkiem Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie. W czerwcu, w piśmie do ZG TUR, postulował w imieniu ZO pilne opracowanie statutu organizacji oraz określenie jej miejsca w życiu politycznym kraju w związku z podejmowaną przez Organizację Młodzieży TUR podobnej do TUR działalności. W dn. 29 VI – 1 VII uczestniczył w XXVI Kongresie PPS w Warszawie. Dn. 6 VII został zaproszony przez ZG TUR do współpracy z komisjami ds. nauczania i wydawniczą. Przyczynił się też do uruchomienia serii „Biblioteka Uniwersytetów Robotniczych”, wydawanej przez Spółdzielnię Księgarską «Czytelnik» w Krakowie. Jako tom pierwszy Biblioteki opublikował własną książkę pt. Sens istnienia. Przystępny zarys filozofii (Kr. 1945, wyd. 2, Kr. 1947). Praca, będąca popularnym zarysem podstawowych problemów filozoficznych, zyskała wysoką ocenę Juliusza Bardacha („Naprzód” R. 54: 1945 nr 35), była przywoływana w artykułach ks. Jana Piwowarczyka („Tyg. Powsz.” R. 1: 1945 nr 31, 36) i w polemice z tym autorem Adama Schaffa („Kuźnica” R. 1: 1945 nr 12, 15), który książkę ocenił krytycznie. Dn. 31 VII na Wydz. Filozoficznym UJ uzyskał S. doktorat filozofii w zakresie chemii na podstawie rozpraw ogłoszonych w r. 1939 w „Rocznikach Chemii”. S. zmarł 14 X 1945 w Krakowie w szpitalu św. Łazarza w wyniku ostrej niedrożności przewodu pokarmowego, pochowany został 17 X na cmentarzu Rakowickim.
W małżeństwie zawartym 23 VIII 1943 w Krakowie z Barbarą Marią Zofią Rożańską (ur. 1923), córką Adama Rożańskiego (zob.), chemikiem, miał S. córkę Marię (ur. 1944), po mężu Friedlein, lekarza medycyny.
Bibliografia publikacji pracowników Akademii Górniczo-Hutniczej za l. 1919–58, Kr. 1960; – Życiorysy profesorów i asystentów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (1919–1964), Kr. 1965 (fot.); – Olszewicz, Lista strat kultury pol.; – Bąk J., Semper in altum. Z dziejów szkół nowodworskich, Kr. 1976; Dybiec, UJ; Gawęda S., Uniwersytet Jagielloński w okresie II wojny światowej 1939–1945, Kr.–Wr. 1986; Krzyżanowski K., Historia Państwowej Szkoły Przemysłowej Męskiej w okresie okupacji hitlerowskiej, „Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” T. 4: 1964 s. 94; Matuszewska W., Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego w kształcie powojennym (1944–1948), W. 1989; Ne cedat Academia. Kartki z dziejów tajnego nauczania w Uniwersytecie Jagiellońskim 1939–1945, Oprac. M. i A. Zarębowie, Kr. 1975; – Akademia Górnicza w Krakowie. Rocznik akademicki za l. 1934/5, Kr. 1934 s. 48–9; toż za l. 1935/6, Kr. 1935 s. 47–8; Akademia Górnicza w Krakowie. Skład osobowy i spis wykładów 1936–9, Kr. 1936–8; Sprawozdanie dyrektora Państwowego Gimnazjum Nowodworskiego, czyli św. Anny w Krakowie za r. szk. 1926/7, Kr. 1927 s. 38; – Cyganeria i polityka. Wspomnienia krakowskie, W. 1964; Dobrowolski S. W., Memuary pacyfisty, Kr. 1989; Mięsowicz M., Przedmowa, w: Staronka L., Sens istnienia. Przystępny zarys filozofii, Kr. 1947 (fot.); Staronka B., Wspomnienie o mężu (mszp. w zbiorach córki S-i, Marii Friedlein z Kr.); Trudne lata Akademii Górniczej, Kr. 1989; Urbańczyk S., Z miłości do wiedzy. Wspomnienia, Kr. 1999; – „Naprzód” R. 46: 1937 nr 11, 343, 345, 351, R. 47: 1938 nr 219, R. 48: 1939 nr 18, 37, 127; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1945: „Dzien. Pol.” nr 252, „Naprzód” nr 35; – AP w Kr.: PPS Kr., sygn. 8 k. 4, 6, 11, 17, 38, 46, 49–50, sygn. 13 k. 5, 15, sygn. 61 k. 3, TUR Kr., sygn. TJ 1660, sygn. TJ 1841 k. 41–3, 45, MRN Kr., sygn. 1 s. 33–4; Arch. Akad. Górn.-Hutniczej w Kr.: Akta osobowe S-i; Arch. I Liceum Ogólnokształcącego im. B. Nowodworskiego w Kr.: Akta szkolne S-i; Arch. UJ: sygn. S II 367, S II 741, S II 788, KM 56 (teczka akt dypl.), sygn. WF II 504 (teczka akt przewodu doktorskiego), sygn. S II 524; B. Jag.: sygn. XXI 39 (klepsydra pośmiertna); – Mater. w posiadaniu córki S-i, Marii Friedlein z Kr.
Irena Paczyńska