Orłowski Łukasz (ok. 1715–1765), malarz krakowski. Ur. ok. 1715. Był uczniem Szymona Słowikowskiego; dn. 10 V 1734 został wyzwolony na towarzysza sztuki malarskiej. W l. 1741–2 mieszkał przy ul. Św. Jana, następnie we własnej kamienicy zwanej «Orłowską» w Rynku. W r. 1745 obok innych malarzy podpisał petycję do Akad. Krak. o przyjęcie pod opiekę artystów; w r. 1747 wpisany został do „Album Studiosorum” Uniw. Krak. Był wybierany starszym cechu w l. 1747–50 i 1755–60. W r. 1754 O. stanął do konkursu na obraz „Pan Jezus Ukrzyżowany” lub coś innego do «stancji cechowej w Akademii» (brak wiadomości o rezultacie konkursu). Przy okazji poświadczenia autentyczności wizerunku bł. Wincentego Kadłubka (w r. 1762) O. podpisał się jako «pierwszy między krakowskimi malarzami», co zostało powtórzone w książeczce poświęconej Kadłubkowi (wyd. w Rzymie 1764), gdzie napisano o O-m: «primus, peritus, ipse est vir in arte pictoria peritissimus et magister ac congregationis pictorum in urbe Cracoviensi senior pater». Prace swe z reguły sygnował, często z dodaniem informacji o pochodzeniu szlacheckim (generosus) i określeniem miejsca powstania, którym był Kraków. Ok. dwadzieścia znanych dzieł O-ego, które wzbogacają stale niepublikowane obrazy odkrywane przy pracach nad „Katalogiem zabytków” m. Krakowa, wskazują, że O. był płodnym artystą. Najwięcej zachowało się jego obrazów o tematyce religijnej, nieco mniej portretów; miał też podejmować tematykę historyczną (wg Józefa Peszki). W Krakowie obrazy O-ego zachowały się: w kościele Mariackim (święci Apolonia, Agnieszka, Piotr, Karol Boromeusz, Adoracja Chrystusa Ukrzyżowanego przez świętych polskich – sygn. 1762), w klasztorze Dominikanów (Św. Juda Tadeusz, sygn. 1751), w klasztorze Prezentek przy kościele Św. Jana (Chrystus Bolesny, sygn. 1753, kopia wcześniejszego malowidła), w kościele Kapucynów (święci Kajetan, Erazm i Anna, wszystkie sygn. 1763), w kościele Świętych Piotra i Pawła (Wszyscy Święci adorujący Trójcę Świętą, sygn. 1763, pochodzący z ołtarza głównego zburzonej w r. 1832 kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie – w tejże kolegiacie znajdował się obraz przedstawiający Chrzest Chrystusa, 1764). Poza Krakowem malowidła O-ego znajdują się: w kościele parafialnym w Lanckoronie (Św. Sebastian, sygn. 1762) oraz w kościele parafialnym w Sancygniowie (Ukrzyżowanie) i w Muzeum Narodowym w Warszawie (Św. Michał Archanioł, olej., na desce, 1757). Portretowe malarstwo O-ego reprezentują m. in.: Portret Józefa Wielopolskiego, star. lanckorońskiego i zagajskiego (sygn. 1746, w Muz. Narod. w W.), Portret Marianny (?) Wielopolskiej (sygn. 1750, w Muz. Narod. w Kielcach), Portret siostry Franciszki Wiszowatej (sygn. 1760, w klasztorze Bernardynek w Kr.), oraz Portret Kazimierza Jarmundowicza, rektora UJ (kopia z Antoniego Gruszeckiego vel J. M. Dombrowskiego, sygn. 1761, w Muz. UJ). O. pracował dla arcbpa Wacława Hieronima Sierakowskiego, dla którego wykonał wiele portretów rodzinnych, przeważnie kopii dawniejszych oryginałów. Jego pędzla jest Portret Marianny z Ruszkowskich Sierakowskiej 2° voto Drozdowskiej (w Muz. Hist. we Lw.). O. zmarł 10 VI 1765 w Krakowie.
O. był ożeniony z Franciszką (niewiadomego nazwiska). Miał syna Wincentego, malarza (przyjętego do cechu 18 IX 1762).
W świetle zachowanych dzieł O-ego zarysowuje się on jako twórca należący jeszcze do epoki baroku. Jego obrazy można zaliczyć do ostatniej fazy krakowskiego malarstwa późnobarokowego. Obrazy, w szczególności portrety O-ego, wskazują na dobre opanowanie warsztatu, co wyraża się w poprawnym rysunku; mniej ciekawie przedstawia się ich kolorystyka. Prace O-ego cechuje pewien spokój, a nawet – w kościelnych malowidłach – liryczność. Czerpał z różnych źródeł i nieraz kopiował, czego przykładem naśladowanie krucyfiksu Wita Stwosza w kościele Mariackim (w obrazie z cyborium), kompozycji Pietro Dandiniego i Tadeusza Kuntzego oraz prac anonimowych. Mała ilość zachowanych dzieł o bardziej skomplikowanej kompozycji wskazuje, że nie posiadał większych predyspozycji w tym kierunku. Natomiast w portretach stać było O-ego na trafną charakterystykę postaci bez wkraczania, jak to ma miejsce w tzw. portrecie sarmackim, w sfery ekspresyjnego naturalizmu. Ważną pozycję O-ego w krakowskiej korporacji tłumaczyć można faktem, że brakło w tym okresie w dawnej stolicy Polski wybitniejszych artystów. W aktach cechu malarzy (obecnie w Muz. Narod. w Kr.) zachowała się taksa obrazów po śmierci O-ego (wpisana 4 I 1766), zawierająca 60 pozycji.
Rastawiecki, Słown. malarzów, II, III; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Gadacz K., Inwentarz zbiorów sztuki Prowincji Krakowskiej Zakonu OO. Kapucynów I, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 11: 1965 s. 138, 139, 140; Katalog zabytków sztuki w Pol., I, III z. 9 s. 80, IV cz. II/1; – Bochnak A., Kraków barokowy. Kraków jego dzieje i sztuka, Kr. 1965 s. 368, 371; Dobrowolski T., Polskie malarstwo portretowe. Ze studiów nad sztuką epoki sarmatyzmu, Kr. 1948; Dobrzeniecki T., Ruszczycówna J., Niesiołowska-Rothertowa Z., Sztuka sakralna w Polsce. Malarstwo, W. 1958 (tamże mylnie określone temat i miejsce przechowywania obrazu z kościoła ŚŚ. Piotra i Pawła w Kr.); Estreicher K., Collegium Maius i zbiory Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1967; Gąsiorowski W., Cechy krakowskie, ich dzieje, Kr. 1860; Gębarowicz M., Portret XVI–XVIII wieku we Lwowie, Wr. 1969; Niesiołowska-Rothertowa Z., Dziecko w malarstwie polskim, W. 1956; Walicki M., Tomkiewicz W., Ryszkiewicz A., Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, W. 1971; Wróblewska W., Portret dziecka w okresie Oświecenia w Polsce, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 13: 1969 cz. 2 s. 58 i in.; – Album stud. Univ. Crac., V 84; – Arch. UJ: Postawkowa I., Łukasz Orłowski (rkp.); Muz Narod. w Kr.: rkp. MNK 1129, MNK 1131.
Jan Samek