Sawicki Maciej (Matys) h. Lubicz (zm. 1581), pisarz W. Ks. Lit., sekretarz królewski, kasztelan podlaski. Pochodził najprawdopodobniej z drobnej szlachty mazowieckiej osiadłej na Podlasiu, Oskar Halecki dopuszcza możliwość mieszczańskich początków jego rodziny. Był synem Adama.
Najpewniej już w młodości S. związał się z Radziwiłłami i, być może, to Mikołaj «Czarny» Radziwiłł – który zatrudnił go w swej kancelarii na stanowisku sekretarza (był nim S. już 24 VIII 1554) – zadbał o jego wykształcenie. Dzięki protekcji «Czarnego» uzyskał S. nadanie czterech włók gruntu w Drohiczynie, które Zygmunt August zamienił mu w r. 1555 na liczącą sześć włók wieś Starczewice i młyn Przekop, a wkrótce potem nadał intratny przewóz na Bugu. W r. 1559 jako zaufany Radziwiłła został S. pośrednio wmieszany w głośną wówczas sprawę małżeństwa Łukasza Górki z Elżbietą (Halszką) z Ostroga. Podzielał wtedy stanowisko swego protektora niechętnego temu małżeństwu, które natomiast popierał król. W listach S-ego znalezionych przy jego słudze we Lwowie, a wysłanych z dworu Radziwiłła do Beaty Ostrogskiej, matki Elżbiety, zachęcał ją, by «hrabi z Górki córki nie dawała», jeśli nie chce stracić majętności. Ten incydent nie przeszkodził jednak S-emu w uzyskaniu nowych nadań, bo już 23 XI t.r. dostał od króla dochodowe wójtostwa w Narwie i w Bielsku. Dn. 20 IV 1562 w Wilnie zakupił za 4 tys. kóp gr. lit. od marszałka hospodarskiego kniazia Aleksandra Sanguszki majątek Rzeczycę na Wołyniu (pow. łucki), który następnie w r. 1565 zamienił z królem na liczące 60 osiadłych włók kilka wsi w pow. upickim na Żmudzi. Wg zapisów z 7 IX 1563 i 11 V 1565 nakazujących pobór serebczyzny trzymał w zastawie cztery wsie należące do star. brańskiego. Rosnącą zamożność S-ego potwierdzają rejestry popisu ziemian lit. z 8 VIII 1565 i z 12 X 1567. W r. 1565 wystawiał z własnych dóbr pięciu uzbrojonych jezdnych, natomiast w r. 1567 z własnych i dzierżawionych dóbr wystawił trzynastu jezdnych i dziesięciu pieszych, a ponad wymagany kontygent dostarczył «na łasku hospodarskuju» sześciu jezdnych i trzech pieszych. Posiadał wtedy Sawicze, Starczewice, folwark Pasznia (na gruntach drohickich), zaś w r. 1571 był nadto właścicielem Łopienicy w pow. wołkowyskim. W tym czasie S. zgromadził (częściowo drogą pożyczek) znaczne zasoby pieniężne; pożyczył bowiem królowi 9 IX 1567 w Knyszynie i 6 I 1568 w Kojdanowie łącznie 8 tys. kóp gr. lit. na potrzeby wojny w Inflantach. Dorabiał się też S. na handlu zbożem, które spławiał do Gdańska.
Po śmierci Radziwiłła «Czarnego» przeszedł S. na dwór Zygmunta Augusta, obejmując stanowiska pisarza w kancelarii lit. i sekretarza królewskiego. Z tymi tytułami występował już 23 III 1566. Dn. 29 III t.r. został wyznaczony na legata na sejmik powiatowy w Drohiczynie. Przed 12 X 1567 dostał S. urząd wojskiego drohickiego, nie był natomiast, jak utrzymuje Ignacy T. Baranowski, podkomorzym drohickim, bowiem urząd ten w l. 1556–74 sprawował Maciej Chądzyński. Jako sekretarz i pisarz nie tylko pozostawał przy boku króla w Wilnie, lecz towarzyszył mu podczas pobytów w Koronie. Specjalizował się w załatwianiu spraw W. Ks. Lit., o czym świadczą sygnowane przez niego dokumenty. Cieszył się zaufaniem króla, który powierzał mu poufne misje do Radziwiłłów. W kancelarii lit. S. m.in. był angażowany w dziedzinie gospodarczo-skarbowej jako rewizor dóbr hospodarskich. W r. 1569 wraz z referendarzem podlaskim Adamem Pilchowskim przeprowadził rewizję dóbr na Podlasiu i w woj. trockim i, być może, pilnował rewizji puszcz litewskich i podlaskich w r. 1572, skoro nakazał ją przeprowadzić z mandatu króla 8 II t.r. W Podlaskiem działał S. jako rewizor jeszcze w r. 1578. Doświadczenie w sprawach gospodarczych zdobył zapewne w służbie Radziwiłła; przypuszcza się bowiem, iż razem z A. Pilchowskim i Janem Witkowskim, leśniczym perstuńskim, założył między r. 1562 a 1568 miasto Filipów.
W r. 1569 był S. na sejmie lubelskim i po ogłoszeniu inkorporacji Podlasia (4 III) do Korony jako star. mielnicki został wezwany do zaprzysiężenia tego aktu. Związany z przeciwnymi unii panami lit., głównie z woj. wileńskim Mikołajem «Rudym» Radziwiłłem, wzbraniał się przed złożeniem przysięgi. Oświadczył, iż nie powinien jej składać, ponieważ jest tylko zastawnym posesorem starostwa, nie zaś dygnitarzem czy posłem. Przypomniał, że już dwukrotnie złożył królowi przysięgę: gdy obejmował urząd w kancelarii oraz starostwo. Odpierał też zarzuty, jakoby występował przeciwko unii, i przywołał posłów podlaskich na świadków, że się za nią opowiadał. Wywody S-ego nie przekonały Zygmunta Augusta ani posłów, którzy nastawali na odebranie mu starostwa. Po naradzie króla z senatorami kanclerz Walenty Dembiński ponownie wezwał go do przysięgi, oświadczając równocześnie, iż gdy jej nie złoży, starostwo zostanie wykupione i nadane komuś innemu. W tej sytuacji «pan Matiszek wolał przysiąc a przy starostwie zostać» – zanotował autor diariusza. Dn. 1 VII 1569 podpisał S. przywilej unii, wydany przez stany litewskie. S-emu przypisuje się autorstwo „Nowin lubelskich”, pisemnej relacji z przebiegu wydarzeń sejmowych w dn. 4–6 III. „Nowiny”, przeznaczone dla panów lit. i najprawdopodobniej przesłane Radziwiłłowi «Rudemu», wyrażały ubolewanie z powodu inkorporacji Podlasia do Polski, a zarazem ukazywały trudne położenie S-ego. W czasie sejmu pozostawał też S. w kontakcie z obecnym w Lublinie sekretarzem «Rudego» Andrzejem Wolanem. M.in. po przyłączeniu do Korony Wołynia przekonywał z inspiracji króla, za pośrednictwem Wolana, woj. wileńskiego, by, jeśli chce zachować dobra na Wołyniu, wysłał na sejm choćby któregoś z synów w celu zaprzysiężenia ogłoszonego aktu.
Po złożeniu przysięgi, stawszy się obywatelem Korony, jeszcze w Lublinie postarał się S. o potwierdzenie mu przez kancelarię kor. dotychczas uzyskanych nadań. Szczególnie uroczystą oprawę (podpisy senatorów i dygnitarzy kor.) zyskało potwierdzenie mu (24 IV) dożywotniego nadania star. mielnickiego, który to dokument S. dn. 26 V kontrasygnował osobnym pismem. Zygmunt August, okazując łaskawość za złożenie przysięgi, wyraził też zgodę (23 IV) na wykupienie przez S-ego należących do starostwa dóbr Łosice, a ponadto, gdy S. nie mogąc spłacić zaciągniętych długów znalazł się w kłopotach pieniężnych, król zwrócił mu pożyczkę, pozostawiając jednak dobra. Dn. 4 IV potwierdził też prawa S-ego do urzędu wojskiego drohickiego, do którego zgłaszał pretensje Marcin Grajewski. W r.n. uzyskał S. zgodę króla na wykup wójtostwa w Drohiczynie, a gdy 10 XI 1570 zrzekł się urzędu wojskiego, Zygmunt August nadał tę godność już nazajutrz jego synowi, zaś 3 XI t.r. uwolnił od pewnych ciężarów kamienicę, którą S. posiadał w Warszawie.
Nadal pozostawał S. w bliskich stosunkach z Radziwiłłem «Rudym». Regularnie przekazywał mu informacje z dworu i pośredniczył w jego kontaktach z królem oraz z panami kor. W marcu 1574 S. został mianowany przez Henryka Walezego kasztelanem podlaskim. Po ucieczce króla wziął udział w zjeździe elekcyjnym (7 XI – 15 XII 1575). Był zwolennikiem kandydatury habsburskiej i opowiedział się za powołaniem (21 XI) na tron polski arcyks. Ernesta. Ostatecznie jednak podpisał (18 XII) akt wyboru cesarza Maksymiliana II. W r. 1576 ustąpił star. mielnickie synowi i po tej dacie przestał też wykonywać obowiązki pisarza w kancelarii lit. Być może pozostawało to w związku z poparciem okazanym Habsburgom, lecz wydaje się, iż czynnikiem decydującym było związanie się S-ego z kaszt. wileńskim Janem Chodkiewiczem, który na początku panowania Stefana Batorego przegrał rywalizację z Radziwiłłami o wpływy w W. Ks. Lit. S. był kalwinem i już jako kasztelan łożył wraz z innymi panami lit. na zakup kamienicy w Wilnie przeznaczonej dla tamtejszej gminy kalwińskiej. Zmarł w r. 1581.
O żonie S-ego brak informacji. Pozostawił nie znaną z imienia córkę, która najprawdopodobniej ok. 1579 r. dostała się na dwór żony Jana Zamoyskiego Krystyny z Radziwiłłów, oraz syna Wojciecha, po ojcu wojskiego drohickiego (1570) i star. mielnickiego.
PSB (Chądzyński Maciej, Pilchowski Adam); Kojałowicz, Compendium, s. 183–4; Niesiecki, I 279, VIII 287; Paprocki; Żychliński, XXI 112; Gorczak B., Monografia książąt Sanguszków, Lw. 1906 III 34, 131, 138; Bartoszewicz J., Tablice historyczne, „Bibl. Warsz.” 1865 t. 4 s. 183 (mylnie podaje, że S. był h. Cholewa); Sprogis J., Indeks alfabetyczny miejscowości dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wil. 1929 s. 256; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baranowski I.T., Podlasie w przededniu unii lubelskiej, „Przegl. Hist.” T. 7: 1903 s. 57, 73; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, Kr. 1920 II; tenże, Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny, Kr. 1915 s. 40, 74–6; Hruševs’kyj, Istorija, IV; Jasnowski M., Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565), W. 1939; Kolankowski L., Pomiara włóczna, „Ateneum Wil.” R. 4: 1927 s. 14–15; Korolko M., Seminarium Rzeczypospolitej królestwa polskiego, W. 1991; Kot S., Gniewy o unię, Studia historyczne ku czci S. Kutrzeby, Kr. 1938 II 359, 364; Lappo I.I., Velikoe knjažestvo Litovskoe 1569–1586, S. Pet. 1901 I; Pičeta V., Agrarnaja reforma Sigizmunda Avgusta v Litovsko-Russkom gosudarstve, Č. 2, Moskva 1917 s. 261; Tomczak A., Walenty Dembiński, kanclerz egzekucji, Tor. 1963; Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim, w: Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, Białystok 1963; tenże, Osadnictwo Suwalszczyzny, w: Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok 1965; – Akta Unii; Akty Vil. Archeogr. Kom., I 157–62; Arch. Jugo-Zap. Rossii, I 138–9, 171, 181; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I; Arch. Sanguszków, VII; Arch. Zamoyskiego, I; Dnevnik lublinskago sejma 1569 goda, Pet. 1869; Dokumenty Moskovskago archiva Ministerstva justicii, Moskva 1898 I; Górnicki Ł., Dzieje w Koronie, Pisma, W. 1961 II 688; Inventarium privilegiorum […] in archivo Regni […] confectum 1682, Ed. E. Rykaczewski, Lutetiae Parisiorum–Berolini–Posnaniae 1862 s. 245, 273; Korespondencje Jana Karola Chodkiewicza, Wyd. W. Chomętowski, W. 1875 s. 13–14, Bibl. Ord. Krasińskich – Muzeum K. Świdzińskiego; Lustracja dóbr królewskich województwa podlaskiego 1570 i 1576, Wr. 1959; Matricularum summ., V 4318, 4347, 4475, 4515, 4662, 4466, 10082, 10084, 10115, 10116, 10119, 10387, 10508, 10509, 10532, 10573, 10806; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Rachunki podskarbstwa litewskiego 1648–1652, Wil. 1855 s. 58; Regestra thelonei Vlad.; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Jur’ev 1914 XXX 728, 792, 841, 849, 855, Pet. 1915 XXXIII 461; Sobranie drevnich gramot i aktov gorodov Vilna, Kovna, Trok, pravoslavnych monastyrej, i po raznym predmetam, Vil. 1843 I 113, 124, 125; Uchańsciana, II; Źródła Dziej., IX (księgi podskarbińskie), XVII cz. 1–3 (Podlasie); Źrzódłopisma do Dziej. Unii, Cz. III s. 85, 86; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 62, Dz. V nr 13980; B. Czart.: rkp. 76 k. 289, 301, rkp. 77 k. 89–105, 347–365, 411–414, rkp. 301 s. 535, rkp. 2175 s. 265, rkp. 2242 s. 225–227; B. PAN w Kr.: rkp. 8809/2a k. 69–76, 117–122; B. Raczyńskich: rkp. 73 k. 189–190, 207–208.
Irena Kaniewska