Świechowski Marian (1882—1934), działacz polityczny, publicysta, poseł na Sejm Wileński i Sejm Ustawodawczy.
Ur. 29 V w Kajrowie (Kajryszkach, pow. rosieński) na Żmudzi w rodzinie ziemiańskiej, był synem Adama i Józefiny z Przysieckich. Miał brata Józefa, który po rodzicach objął majątek Kajrowo.
W r. 1900 zdał Ś. maturę w gimnazjum w Szawlach i podjął studia na Wydz. Matematyki Uniw. Noworosyjskiego w Odessie. Wstąpił tam do tajnego koła socjalistycznego polskich studentów. Uwięziony w r. 1904, wyszedł na wolność w maju 1906 w wyniku amnestii dla więźniów politycznych. Osiadł w Galicji i od r. 1910 studiował w Krakowie w Studium Rolniczym UJ. W r. 1912 uzyskał absolutorium, ale nie złożył końcowego egzaminu. Od sierpnia 1914 przebywał na kuracji w Zakopanem. W poł. r. 1917 został członkiem powołanego tam Komitetu Pomocy dla Litwy, kierowanego m.in. przez Jana Tarnowskiego i Stefana Żeromskiego. W Krakowie założył t.r. Biuro ds. Litewskich i nim kierował. T.r. ogłosił broszurę Unia dwóch dualizmów państwowych (Piotrków), propagującą ideę utworzenia państwa polsko-litewskiego sfederowanego z Austro-Węgrami, analizy statystyczno-demograficzne W. Ks. Litewskie. Ziemia i ludność w cyfrach (Zakopane, przekł. francuski, Cracovie 1918) oraz Żywioł polski na ziemiach litewskich z aneksem pt. Stosunki ludnościowe i własność ziemska na ziemiach litewskich okupowanych przez mocarstwa centralne (Zakopane, przekł. niemiecki, Kr. 1918). Opierając się na kryterium wyznaniowym Edwarda Maliszewskiego z r. 1897 oraz skorygowanych przez siebie statystykach rosyjskich z r. 1912, uznawał w tych pracach podział byłego W. Ks. Lit. na dwie części: polsko-białoruską (część guberni wileńskiej, grodzieńskiej i suwalskiej) oraz litewsko-polską (gub. kowieńska), a ludność polską zamieszkałą na tym terytorium (łącznie 316 tys. km²) oszacował na 3,5 mln.
Od listopada 1918 uczestniczył Ś. jako ochotnik w wojnie o Lwów i Galicję Wschodnią z Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową. W maju 1919 osiadł w Wilnie i pełnił funkcję sekretarza posiedzeń Biura Prac Politycznych, pracującego nad przyszłym traktatem pokojowym z Rosją Sowiecką oraz statusem państwowym ziem litewskich i białoruskich. Sprzeciwiając się utworzeniu odrębnego państwa litewskiego, wspierał federacyjny program Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego i w referacie przedłożonym mu 31 VII t.r. proponował połączenie budowy państwa polsko-litewskiego z utworzeniem autonomicznych obszarów narodowościowych: białoruskiego, litewskiego i polskiego. Prawdopodobnie wtedy rozpoczął współpracę z Oddz. II Sztabu Generalnego WP. Był jednym z założycieli powołanego w Wilnie Komitetu Polaków Ziemi Kowieńskiej. Wobec klęski zbrojnego wystąpienia POW przeciw litewskiemu rządowi M. Sleževičiusa w Kownie (28 VIII), przedłożył Piłsudskiemu 20 IX memoriał O niezwłoczną interwencję wojsk na Litwie etnograficznej. Podobny memoriał skierował 29 X do Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich Jerzego Osmołowskiego. Od grudnia 1919 do końca r. 1920 współpracował z wydawanym w Wilnie, następnie w Warszawie, dwutygodnikiem „Wschód Polski”, redagowanym przez Bolesława Srockiego. W opublikowanym tam artykule O program w stosunku do ziem litewsko-białoruskich (R. 1: 1919 nr 1, wyd. osobne, Wil. 1920), uznając samostanowienie autochtonicznej ludności dawnego W. Ks. Lit., propagował unię Polski z Litwą, skonfederowaną w kantony: białoruski ze stolicą w Mińsku, litewski ze stolicą w Kownie i polski ze stolicą w Wilnie. Za cel tak pomyślanego państwa uważał «zabezpieczenie się jak najtrwalsze przeciw Rosji, a więc odsunięcie jej granic od swego centrum jak najdalej». W kolejnym artykule tamże Na rubieży Wschodu i Zachodu (R. 1: 1920 nr 10—11) wzywał do federacji państw środkowoeuropejskich przeciw imperialnej Rosji (tzw. międzymorze). Zbliżył się wtedy do wileńskich «krajowców», skupionych wokół Jana Piłsudskiego, Bronisława Krzyżanowskiego i Tadeusza Stanisława Wróblewskiego. Od stycznia 1920 zastępował Czesława Krupskiego na stanowisku kierownika Wydz. ds. Narodowościowych i Wyznaniowych Komisariatu Cywilnego Ziem Wschodnich. W okresie ofensywy Armii Czerwonej pracę w Wydziale kontynuował od lipca t.r. w Warszawie (do jego likwidacji 9 IX).
Po wkroczeniu do Wilna 9 X 1920 oddziałów gen. Lucjana Żeligowskiego wszedł Ś. do Kancelarii Cywilnej Dowódcy Wojsk Litwy Środkowej i kierował w niej jednym z wydziałów. Ze Stanisławem Niekraszem opublikował broszurę Problem litewski (Wil. 1921, przekłady francuski i angielski, Wil. 1921). Zgodnie z programem federalizmu uznał w niej Litwę za terytorium jednolite pod względem historycznym, geograficznym i gospodarczym i sprzeciwił się podziałowi wg kryteriów etnograficznych. Opracował projekt „Aktu Unii Polsko-Litewskiej” (Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil., F. 168), w którym proponował utworzenie polsko-litewskiego sejmu. Dn. 8 IX 1921 w Wilnie uczestniczył w zjeździe sympatyków programu PSL «Piast», zwołanym z inicjatywy Alfonsa Erdmana, posła tej partii na Sejm Ustawodawczy. Został członkiem utworzonego wówczas PSL Ziemi Wileńskiej i na III Zjeździe tego stronnictwa 13 XI t.r. wybrano go do zarządu. Redagował od grudnia 1921 związaną z PSL Ziemi Wileńskiej „Gazetkę Wyborczą Ludu Wileńskiego” (od stycznia 1922 „Nasza Wola”). W wyborach do Sejmu Wileńskiego 8 I 1922 zdobył mandat, kandydując z listy PSL Ziemi Wileńskiej w okręgu nr 3 (Komaje), po czym wszedł do klubu parlamentarnego tej partii; zakończył wtedy redagowanie „Naszej Woli”. Na forum Sejmu propagował autonomię Wileńszczyzny w państwie polskim i sprzeciwiał się jej inkorporacji, jednak po włączeniu Litwy Środkowej do Polski (22 III t.r.) został w grupie dwudziestu posłów Sejmu Wileńskiego dokooptowany 24 III do Sejmu Ustawodawczego. Należał do klubu parlamentarnego PSL «Piast» i mandat poselski piastował do końca kadencji (27 XI) Sejmu Ustawodawczego.
Po odejściu z parlamentu kierował Ś. od r. 1923 powołanym przez II Oddz. Sztabu Generalnego WP Wileńskim Biurem Informacyjnym, prowadzącym badania nad polityką i gospodarką państw bałtyckich oraz ZSRR. W l. 1923—4 redagował tygodnik „Głos Wilna”, a od r. 1924 współpracował z „Kurierem Wileńskim”, organem «krajowców». Kontynuował pracę w wileńskim Biurze Prac Politycznych, m.in. z Witoldem Abramowiczem i Krzyżanowskim; w październiku 1925 przekazał premierowi Władysławowi Grabskiemu memoriał Biura, krytykujący wprowadzenie przez ministra WRiOP Stanisława Grabskiego dwujęzycznego szkolnictwa mniejszości narodowych z dominacją języka polskiego, zwłaszcza wykładu historii i geografii w tym języku. Będąc zwolennikiem wspierania przez Polskę narodów ZSRR dążących do niepodległości (tzw. prometeizm), współpracował od t.r. z Inst. Wschodnim w Warszawie. W r. 1926 zakończył pracę w Wileńskim Biurze Informacyjnym i w l. 1927—31 był referentem spraw narodowościowych w Prezydium Rady Ministrów; jednocześnie przez rok pracował w Wydz. Narodowościowym MSW. W kwietniu 1927 objął kierownictwo naukowe Inst. Badań Spraw Narodowościowych, a w r.n. został jego członkiem rzeczywistym. Artykuły o mniejszościach narodowych w Polsce publikował w wydawanym przez Instytut warszawskim dwumiesięczniku „Sprawy Narodowościowe”; uznawano go za specjalistę w tej dziedzinie. Uczestniczył w I Zjeździe Polaków z Zagranicy (14—18 VII 1929 w Warszawie) i m.in. ze Stanisławem Paprockim i Stefanem Szwedowskim wszedł do powołanej wtedy Rady Organizacyjnej Polaków za Granicą oraz jej sądu statutowego. Został też członkiem rady Inst. Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej, utworzonego 23 II 1930 w Wilnie przez m.in. Stefana Ehrenkreutza, Witolda Staniewicza i Stanisława Swianiewicza. Opowiadał się za liberalizacją polityki wobec mniejszości narodowych; w Komitecie do Zbadania Potrzeb Gospodarczych Ludności Żydowskiej, powołanym przez Inst. Badań Spraw Narodowościowych, kierował od czerwca 1931 Komisją Drobnego Przemysłu i Rzemiosła. Był współzałożycielem wydawanego od r. 1932 warszawskiego miesięcznika (od r. 1933 tygodnika) „Biuletyn Polsko-Ukraiński”, z którym potem współpracował. W broszurze Kłajpeda na tle litewskiej racji stanu (Wil. 1932) krytykował politykę gospodarczą władz litewskich w okręgu kłajpedzkim. W artykule II akt dramatu („Kur. Wil.” 1933 nr 47) protestował przeciw wyrokowi z listopada 1932 Sądu Okręgowego w Wilnie, skazującemu działacza Białoruskiej Włościańsko-Robotniczej Hromady, Bronisława Taraszewicza, na osiem lat pozbawienia wolności za nielegalną działalność komunistyczną. Wszedł do zarządu powstałego 8 VI 1933 Tow. Polsko-Ukraińskiego, kierowanego przez Stanisława Stempowskiego. Po przekształceniu 10 VIII 1934 Rady Organizacyjnej Polaków za Granicą w Światowy Związek Polaków z Zagranicy «Światpol» został wybrany do jego zarządu i komisji rewizyjnej, a także afiliowanej przy Związku Rady Fundacyjnej Szkolnictwa Polskiego Zagranicą. Był członkiem wolnomularskiej loży «Tomasz Zan» (Wielka Loża Narodowa Polski). Wracając po odwiedzinach u brata na Litwie, uległ Ś. wypadkowi samochodowemu na szosie Kronie—Żyżmory. Zmarł 26 X 1934, został pochowany na cmentarzu w Kajrowie.
Ś. nie założył rodziny.
Uważany był Ś. za «umysłowość par excellence polityczną» (Paprocki), «herolda Polski Jagiellońskiej» („Biul. Pol.-Ukraiński” 1934 nr 44), który «marzył o sposobach i drogach pojednania» Polski i Litwy (Z. Žematis).
Corpus Studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51—1917/18, Kr. 2014 III; Hass, Wolnomularze; Jasiewicz, Lista strat (dot. brata, Józefa); Kto był kim w Drugiej RP?; — Bardach J., O dawnej i niedawnej Litwie, P. 1988; Buchowski K., Litwomani i polonizatorzy, Białystok 2006; tenże, Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918—1940, Białystok 1999; Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; Dąbrowski P., Myśl polityczno-prawna i działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego Ziemi Wileńskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego, „Zesz. Prawn. Uniw. Kard. Stefana Wyszyńskiego” R. 11: 2011 nr 4 s. 209—35; Gierowska-Kałłaur J., Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920), W. 2003; Grott O., Instytut Badań Spraw Narodowościowych i Komisja Naukowych Badań Ziem Wschodnich w planowaniu polityki II Rzeczypospolitej Polskiej na Kresach Wschodnich, Kr. 2013; Grygajtis K., Polskie idee federacyjne i ich realizacja w XIX i XX w., Częstochowa 2001; Janik M., Jarowiecki J., „Kurier Wileński” (1924—1939), „Roczn. Hist. Prasy Pol.” T. 7: 2004 z. 2 s. 85; Januszewska-Jurkiewicz J., Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920—1939, Kat. 2011; Jurkiewicz J., Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905—1922, P. 1983; Kornat M., Bolszewizm—totalitaryzm—rewolucja—Rosja, Kr. 2003 I; tenże, Polska szkoła sowietologiczna (1930—1939), Kr. 2003; Maj I. P., Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926—1929, W. 2007; Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, W. 1971; Srebrakowski A., Sejm Wileński 1922 roku. Idea i jej realizacja, Wr. 1993; Stefan Żeromski, kalendarz życia i twórczości, Oprac. S. Kasztelowicz, S. Eile, Kr. 1961; Tomczonek Z., Ruch ludowy na Kresach Północno-Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej, Białystok 1996 s. 72; — Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961 II; — „Kultura” (Paryż) 1967 nr 6 s. 11—25; „Słowo” (Wil.) 1921 nr 143; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1934: „Biul. Pol.-Ukraiński” R. 3 nr 44, „Lietuvos Aidas” nr z 29 X (Z. Žematis), „Sprawy Narodowościowe” R. 8 nr 4 s. 337—45 (S. Paprocki); — Arch. UJ: Studium Roln., sygn. 54; CAW: Kartoteka agentów II Oddz. Sztabu Generalnego WP; IPiM Sikorskiego: sygn. B.I.6c/9; — Informacje Joanny Gierowskiej-Kałłaur z W.
Marek Kornat