Przezdziecki Mikołaj Władysław h. Roch III (ok. 1620–1683), kasztelan nowogródzki. Pochodził z rodziny, której gniazdem była okolica szlachecka Przezdziecko na wschodnim Mazowszu, z gałęzi, która osiadła na Litwie. Był najstarszym synem Piotra Pawła, ziemianina pow. oszmiańskiego, i Anny z Kiewliczów.
W okresie wojen połowy XVII w. P. służył w armii lit. Być może on to występuje w chorągwi kozackiej Aleksandra Hilarego Połubińskiego w r. 1653. Zapewne w r. 1654 dostał się w którejś z bitew do niewoli rosyjskiej, z której został wypuszczony latem 1658. Przez krótki okres (ok. 1658/9) był nawet rotmistrzem chorągwi kozackiej w prawym skrzydle armii lit. Dysponował wówczas dużymi sumami pieniędzy, którymi opłacał poszczególne oddziały wojska lit. Dn. 22 XII 1658 został mianowany stolnikiem upickim. Po śmierci ojca (1660) odkupił w styczniu 1661 od braci – Stanisława, Konstantego i Krzysztofa – ich części Szemetowszczyzny za 16 000 zł. W tym czasie wraz z braćmi zajechał zbrojnie Kołodno (pow. oszmiański), za co wszyscy skazani zostali na banicję. Jesienią 1662 Przezdzieccy zajechali Spiahło (pow. oszmiański), które po Kiewliczach przeszło na bazylianów wileńskich.
Politycznie P. związany był w latach sześćdziesiątych ze stronnictwem sapieżyńskim i z jego to ramienia został obrany 19 II 1665 posłem z Oszmiany na sejm do Warszawy. Na sejmie tym obaj posłowie oszmiańscy (drugim był A. H. Połubiński) protestowali przeciw inspirowanej przez Paców i dwór królewski propozycji zwołania konwokacji na Litwie, mającej m. in. zająć się sprawą obrony i finansami, przy czym przeciwnicy dworu widzieli w tym próbę naruszenia unii i wykorzystania armii lit. do rozprawy z Jerzym Lubomirskim. Obaj posłowie oszmiańscy należeli zaś do grona zwolenników Lubomirskiego (brat P-ego – Stanisław – był towarzyszem chorągwi husarskiej, sługą rękodajnym i emisariuszem eks-marszałka w. kor.). Po raz drugi został P. obrany posłem z Oszmiany na sejmiku 28 IX 1666. Na sejmie jesiennym t.r. P. wystąpił z krytyką pod adresem kierowanego przez Paców wojska lit., którego posłowie zagrozili represjami ewentualnym zrywaczom sejmu. Dn. 6 II 1667 został mianowany chorążym oszmiańskim. Uczestniczył w sejmiku oszmiańskim 7 II t.r. Był obecny na sejmie 1668 r. jako poseł oszmiański. Jesienią t.r. nowy woj. wileński Jerzy Karol Hlebowicz mianował P-ego swym podwojewodzim, którą to funkcję pełnił P. do kwietnia 1669. W okresie bezkrólewia po abdykacji Jana Kazimierza był dyrektorem sądów kapturowych woj. wileńskiego. W tym czasie arendował od Sapiehów za 30 000 zł dobra ciwuństwa retowskiego. Był obecny na sejmiku wileńskim w styczniu 1669. Po śmierci Hlebowicza P. przeszedł na służbę Michała Kazimierza Radziwiłła, podkanclerzego lit., i już jako jego stronnik wziął udział w elekcji 1669 r., będąc zapewne zwolennikiem popieranego przez Radziwiłłów i Sapiehów Filipa Wilhelma, księcia neuburskiego. Był posłem z Oszmiany na sejm koronacyjny Michała Korybuta Wiśniowieckiego, w czasie którego – namówiony przez Benedykta Sapiehę – złożył 24 X 1669 protest przeciwko odczytaniu listy wakujących urzędów. Oburzeni regaliści zamierzali postawić go przed sąd. Pod wpływem perswazji prymasa Mikołaja Prażmowskiego P. wycofał jednak swój protest.
Jako zaufany stronnik radziwiłłowski P. przede wszystkim zwalczał wpływy pacowskie w pow. oszmiańskim, przy czym sprawy publiczne zbiegały się tu z jego osobistym interesem, gdyż jego głównym konkurentem w walce o wakujący urząd marszałka oszmiańskiego był czołowy stronnik pacowski – Samuel Hieronim Kociełł. W oparciu o P-ego Radziwiłłowie stworzyli w pow. oszmiańskim dość silne stronnictwo, które z powodzeniem przeciwstawiało się Pacom. Wzrastająca polityczna rola P-ego została podkreślona wyjednaniem mu przez Radziwiłła urzędu marszałka oszmiańskiego. Z tytułem tym występuje już 29 VII 1670 jako poseł z Oszmiany na kolejny sejm. Na sejmie tym kontaktował się z opozycją koronną oraz podkanclerzym kor. Andrzejem Olszowskim w celu zwalczania Paców. W grudniu 1671, przebywając w Warszawie, rozesłał po Rzpltej kopie listów Jana Sobieskiego do podkanclerzego i łowczego kor. w celu ukazania fałszu Paców w postępowaniu względem króla Michała. Był posłem z Oszmiany na sejm styczniowy 1672 r., na którym kierował opozycją litewską w izbie poselskiej i w czasie którego wziął podobno od posła francuskiego 10 000 zł na opłacenie stronników. W t.r. miał sprawę z Benedyktem Sapiehą o bezprawne usunięcie go z arendy star. retowskiego. W rezultacie polubownego załatwienia sporu P. otrzymał od Sapiehy 20 000 zł. Był na sejmie 1673 r., z którego wybrano go na jednego z deputatów do rady wojennej przy hetmanach lit. oraz na deputata do trybunału skarbowego lit. i do pisania konstytucji sejmowych. Wziął udział w elekcji Jana Sobieskiego; z sejmu został deputatem do odebrania pieniędzy przesłanych przez papieża na poparcie wojny z Turcją. Na sejmie koronacyjnym w r. 1676 wyznaczono go na członka delegacji mającej zawiadomić Jana III o obiorze marszałkiem sejmu Mikołaja Sieniawskiego, chorążego kor., i interpelować w sprawie gospód. W czasie obrad sejmowych P. wystąpił z obroną Jana Kazimierza Kierdeja, marszałka grodzieńskiego (znanego stronnika pacowskiego!), oskarżonego o nierozliczenie się z funkcji poborcy szelężnego i złe wywiązywanie się z dyrekcji sejmiku grodzieńskiego. Jednocześnie zresztą przestrzegał opozycję antykrólewską przed zerwaniem sejmu. Z sejmu tego wybrany został do rewizji skarbu kor., do rady wojennej przy królu, do konstytucji W. Ks. Lit., do trybunału skarbowego i do wystawienia mennicy lit. Zapewne w dowód uznania za swą działalność publiczną P. otrzymał w arendę na dwa lata (od 1 VI 1676 do 1 VI 1678) czopowe w pow. orszańskim za 15 000 zł oraz w administrację cło nowo podwyższone litewskie. Przy tej okazji zdefraudował sumę 89 000 zł, za co został w r. 1679 pozwany przed trybunał skarbowy lit.
Zapewne 9 XII 1677 został P. mianowany, za wstawiennictwem m. in. A. H. Połubińskiego, kaszt. nowogródzkim, zachowując zresztą przez dłuższy jeszcze czas urząd marszałka oszmiańskiego. Gdy latem 1678 zebrana w Wilnie komisja skarbowo-wojskowa, z powodu braku pieniędzy, musiała przełożyć obrady na jesień, przeciwnicy Paców kierowani przez A. H. Połubińskiego i B. Sapiehę wysłali P-ego z nieoficjalnym poselstwem do Jana III do Jaworowa (relacja z tej legacji wydana została przez A. Przezdzieckiego pt. „Mikołaj Władysław Przezdziecki, kasztelan nowogródzki na dworze króla Jana III w Jaworowie”, W. 1856). W czasie kilku spotkań (od połowy lipca do początku sierpnia) z bardzo zadowolonym z tego poselstwa królem P. bronił oskarżanego o malwersacje finansowe przez Paców B. Sapiehę, podskarbiego lit., atakował i demaskował antykrólewską politykę Paców, prosząc króla o opiekę nad fakcją sapieżyńską i wspólną walkę z Pacami. Rezultatem rozmów było pisemne zobowiązanie Jana III do popierania Sapiehów oraz ustalenie szczegółów współpracy na gruncie antypacowskim. W listopadzie 1678 P. był obecny na sejmiku w Oszmianie i doprowadził do jego rozbicia, nie chcąc zgodzić się na oddanie dyrekcji w ręce propacowskiego marszałka oszmiańskiego S. H. Kociełła. Ostatecznie, po kłótniach i bijatykach, P. wraz z popierającą go częścią szlachty opuścił sejmik z protestacją. Na kolejnym sejmiku w Oszmianie 10 V 1679 udało mu się pokonać opozycję i zostać marszałkiem obrad. W dwa lata później – w lipcu 1681 – gdy napotkał na zdecydowany sprzeciw stronników pacowskich, doprowadził do kolejnego rozbicia sejmiku i z częścią szlachty przeniósł się z kościoła do zamku oszmiańskiego. Jego przeciwnicy, pod przewodem Kociełła, domagali się w instrukcji poselskiej, aby król zlikwidował komisję (był w niej i P.) powołaną do rozpatrzenia sprawy Żydów litewskich wyłamujących się spod władzy szlacheckiej oraz sądzenia oskarżonej o czary Żydówki ze Smorgoń. Na sejmiku gromnicznym 1683 r. w Oszmianie P. wybrany został na deputata do Trybunału Lit., którego następnie został marszałkiem.
Kariera polityczna P-ego szła w parze ze wzrostem jego majątku. Był on właścicielem dużych dóbr Dubrowlany, Szemetowszczyzny, Kołodna, Spiahla, Safianowszczyzny, Syrmeża, Erazmowszczyzny, Syrmeża alias Wołczyna, Zaświerza, Surgowciszek alias Równego Pola i Polan (pow. oszmiański) oraz Kamionki z założonym jako konkurencja dla Dzisny miasteczkiem Mikołajowem nad Dźwiną, Horodca, Ulina, Łuszek, Ciapina – kupionego w r. 1675 za 20 000 zł od Samuela Starosielskiego, Zielek (woj. połockie), Merecza (pow. wileński) i kamienicy w Wilnie na Subaczu. P. zmarł 16 X 1683, w czasie obrad Trybunału w Mińsku, tknięty paraliżem.
Z małżeństwa z Anną Tinckhausen (Tynkauzen) pozostawił P. dwie córki: Izabellę Wiktorię – żonę kuchmistrza lit. Krzysztofa Komorowskiego (zob.), oraz Zuzannę – żonę Krzysztofa Zenowicza, późniejszego woj. mińskiego.
Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 248–50; Niesiecki; Żychliński, XXI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 512; – Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 s. 31; Hedemann O., Historia powiatu brasławskiego, Wil. 1930 s. 198; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1897 II 260–1; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976, prócz indeksu s. 95; Piwarski K., Polityka bałtycka Jana III w latach 1675–1679. Księga pamiątkowa ku czci… Wacława Sobieskiego, Kr. 1932 I 245–6; Sapiehowie; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV; Archeogr. Sbornik Dokumentov, X; Chrapowicki J. A., Diariusz, Część pierwsza: lata 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; tenże, Diariusz (lata 1668–1672), Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 168, 289, 303; Pisma do wieku Jana Sobieskiego; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik…, W. 1877; Vol. leg., IV 1022, V 31, 103, 140, 166, 263, 276, 336, 350, 352, 415, 418, 437; – AGAD: Arch. Publ. Potockich nr 133, Arch. Przezdzieckich A-1 s. 12v.–14v., 20, 141–141v., 149, A-2 s. 107, 136, 185, A-3 s. 25, A-4 s. 135–136v., A-6 s. 185, A-7 s. 165–169 v., A-8 s. 3, 9, A-10 s. 137, Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 12 nr 1578, Dz. V nr 1503 (listy z 6 i 13 XI 1678), 6371 (z 30 VII 1681), 9646 k. 155–158, 11560 (z 25 I 1669), 12545 (listy P-ego), 16717 (z 18, 23 i 27 VII oraz 1 VIII 1678), Dz. XXIII t. 13 plik 1, Arch. Zabiełłów nr 391; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 124; B. Czart.: rkp. nr 2736 s. 25–33, 54–56, 293–303, 2749; B. Jag.: Akc. 32/52 s. 231–234; B. Narod.: BOZ 911 (pod datą 16 X 1683); Centr. Gosud. Arch. Drevnich Aktov w Moskwie: fond 389, Metryka Lit. ks. 131 s. 764–765, 1147–1148, ks. 135 s. 511–512, ks. 516.
Andrzej Rachuba