Pakosław Młodszy h. Awdaniec (zm. 1243), wojewoda sandomierski. Był synem Wojciecha, woj. krakowskiego z początku XIII w. Polityczna droga P-a pozostawała w cieniu jego sławniejszego brata stryjecznego, Pakosława Starego (zob.). Po raz pierwszy P. występuje źródłowo ok. r. 1206 na zjeździe księcia Leszka Białego z arcybiskupem i biskupami w nieznanym miejscu; był tam w towarzystwie ojca i braci: stryjecznego Pakosława oraz rodzonego Wojciecha. Następnie widzimy go dopiero na wiecu w Suchedniówku (w r. 1222 lub 1223). W r. 1223 był sędzią nadwornym Leszka Białego; uczestniczył w ogólnopolskiej wyprawie krzyżowej do Prus. Po poległym w walce z Prusami Dzierżysławie Abrahamowicu został (w r. 1225) kasztelanem wiślickim; tymczasem piastował inny jakiś urząd, ponieważ jeszcze za życia Dzierżysława sęstwo nadworne objął po P-ie Chwał. Z l. 1226–9 nie posiadamy o P-ie źródłowych wiadomości; w każdym razie przed 6 XII 1227 został on zastąpiony na kasztelanii wiślickiej przez Marka z rodu Gryfów. Krzyżacki falsyfikat kruszwicki z datą «czerwiec 1230 r.» zawiera w liście świadków zapis «Pacozlaus iunior» – jest to chyba tylko amplifikacja odpowiedniej listy z autentycznego dokumentu nadania ziemi chełmińskiej z t. r., gdzie spośród Pakosławów występuje jedynie «senior» (poza tym testacje obu aktów niczym się nie różnią).

Związany – wraz z Pakosławem Starym – z obozem księcia mazowieckiego Konrada w rywalizacji o tron krakowski po śmierci Leszka Białego, P. został w końcu 1230 r. lub 1231 wojewodą i równocześnie kasztelanem sandomierskim przy nowym księciu tej dzielnicy, Bolesławie Konradowicu. Wspólnie z bratem stryjecznym brał udział w jakichś rokowaniach z politycznie przeciwnym obozem Gryfów (w ziemi krakowskiej), a także w walce Konrada o Kraków w jesieni 1231 z Henrykiem Brodatym. W r. 1232 towarzyszył on dalej Pakosławowi Staremu najpierw w otoczeniu Konrada i jego synów, następnie zaś Henryka Brodatego, zdążającego na rokowania pokojowe z księciem mazowieckim. Rokowania, w których brali udział obaj Pakosławowie, doprowadziły do ponownego przekazania dzielnicy sandomierskiej w ręce wdowy po Leszku Białym Grzymisławy i jej małoletniego syna Bolesława Wstydliwego. Mimo zmiany księcia P. zachował urząd wojewody sandomierskiego (co zapewne zastrzegał zawarty układ), zrezygnował natomiast z kasztelanii. Wiek Bolesława i jego częsta nieobecność w dzielnicy oddały faktyczną w niej władzę P-owi, który wystawiał jako wojewoda samodzielne dokumenty, posiadał też własnego urzędnika o kompetencjach sędziego. Towarzyszył on również księciu i jego matce w niektórych zjazdach z Henrykiem Brodatym. Bez wątpienia P. dowodził sandomierskimi oddziałami posiłkującymi Brodatego na wyprawie do Wielkopolski (w r. 1234), skoro kończący ją układ zawarto «w obecności wszystkich dostojników», m. in. z zarządzanej przezeń ziemi. Bronisław Włodarski domyślał się również P-a i jego Sandomierzan w owych «Lachach», którzy w zimie 1235/6 wspierali wołyńskich książąt Romanowiczów w ich walce o Halicz. W r. 1239 Bolesław Wstydliwy objął w swej dzielnicy osobiste rządy; nie pomniejszyło to wszakże znaczenia P-a, który wzmocniony przybyciem z Krakowa Pakosława Starego (mianowanego kasztelanem wiślickim) tworzył wraz z nim nadal główną siłę polityczną w Sandomierskiem. Wpływ Awdańców na księcia wyraził się wówczas na zjeździe w Przedborzu, gdzie udało się im zbliżyć Bolesława do jego stryja Konrada, równocześnie zaś zadecydowano o jego małżeństwie z królewną węgierską Kingą.

Podczas najazdu tatarskiego (w r. 1241) P. dowodził rycerstwem sandomierskim, walcząc wspólnie z rycerstwem krakowskim (pozostającym pod wodzą swego wojewody Włodzimierza) w bitwach pod Wielkim Turskiem i Chmielnikiem. Wyliczenie przez Długosza wśród poległych pod Chmielnikiem wodzów polskich również P-a stanowi nieuzasadnioną amplifikację źródeł wcześniejszych. W rzeczywistości P. przeżył najazd, choć tylko o dwa lata; mógł zatem odnieść rany, które następnie przyspieszyły jego zgon. Wczesnym latem t. r. obaj Pakosławowie udzielili poparcia Konradowi w zdobyciu Krakowa, a 5 VIII 1242 (nie w r. 1243) uczestniczyli u boku Bolesława Wstydliwego i Grzymisławy w zjeździe z tymże księciem, jego synami i dostojnikami krakowskimi nad rzeczką Mierzawą. W nieznanym czasie P. darował prepozyturze norbertańskiej w Krzyżanowicach cztery wsie: Sarbków, Konary, Klęczanów i Wolę (Grochowiska), położone w ziemi sandomierskiej.

P. zmarł 6 III 1243; pozostawił co najmniej jednego syna – Jakuba, który po kilku kolejnych urzędach doszedł w końcu życia do kasztelanii lubelskiej. Urząd wojewody sandomierskiego otrzymał po P-ie rodzony brat jego Florian – jeden ze zwycięzców spod Suchodołu, który jednak zmarł także po paru latach.

Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV wieku, W. 1954 s. 78, 82–3, 86; Deptuła Cz., Dwie fundacje klasztoru norbertańskiego w Krzyżanowicach, „Roczn. Human.” R. 11: 1962 z. 2 s. 96–8, 101, 109–10; Labuda G., Wojna z Tatarami w roku 1241, „Przegl. Hist.” R. 50: 1959 s. 207–8, 212; Sczaniecki M., Nadania ziemi na rzecz rycerzy w Polsce do końca XIII wieku, P. 1938 s. 73, 75–6, 99–103, 119; Semkowicz W., Polityka rodów rycerskich w Polsce w pierwszej połowie XIII wieku, „Spraw. PAU” 1919 nr 1 s. 9–11; tenże, Ród Awdańców w wiekach średnich, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” R. 45: 1919 s. 161–223, R. 46: 1920 s. 167–80, 211, 220–2, 227, 233 i mapa; Wiśniowski E., W sprawie początków klasztoru Norbertanek w Krzyżanowicach, „Roczn. Human.” R. 8: 1959 z. 2 s. 215–25; Włodarski B., Polityczna rola biskupów krakowskich w XIII wieku, „Nasza Przeszłość” T. 27: 1967 s. 38; tenże, Polityczne plany Konrada I księcia mazowieckiego, Tor. 1971 s. 38–58; tenże, Polska i Ruś 1194–1340, W. 1966; Wojciechowski Z., Ze studiów nad organizacją państwa polskiego za Piastów, Lw. 1924 s. 65, 73, 76–7; Zachorowski S., Studia do dziejów wieku XIII w pierwszej jego połowie, Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1921 LXII 97–100, 105–6; Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, W. 1975; – Cod. Pol., I–III; Długosz, Annales, VII/VIII; Dokumenty klasztoru PP. Norbertanek w Imbramowicach z lat 1228–1450, Wyd. Z. Budkowa, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1948 XVI nr 3; Katalog biskupów krakowskich, Pomniki Dziej. Pol., S. II, X cz. 2; Kętrzyński W., Biblioteka hr. Raczyńskich w Rogalinie, Sprawozdanie Zakładu imienia Ossolińskich za rok 1905, Lw. 1906 s. 20–1; Kod. katedry krak., I; Kod. maz. (Kochanowskiego), I 89, 225, 291, 295; Kod. mogilski; Kod. Mpol., I–II; Kod. Wpol., I 168, 221; Nekrolog opactwa św. Wincentego we Wrocławiu, Pomniki Dziej. Pol., S. II, IX cz. 1; Poln. sobr. russ. letopisej, II 739, 774; Preuss. Urk.-buch, I.

Janusz Bieniak