Rivoli (Rywoli) Paulina (zm. 1881), śpiewaczka operowa. Data ur. jest sporna: wg Witolda Rudzińskiego i Józefa Reissa – ur. 1817 w Warszawie, wg Stanisława Dąbrowskiego – ur. 22 VII 1823 w Wilnie, a wg meldunku policyjnego – 17 VII 1824 w Wilnie. Pochodziła z rodziny wędrownych aktorów, którzy występowali w trupie Wincentego Raszewskiego. Była córką Wacława (1783–1829), aktora i śpiewaka, z pochodzenia Włocha, przez pewien czas mieszkającego w Czechach, i Małgorzaty (1780–1866), córki Antoniego i Agnieszki z Remiszewskich.
Jako dziecko R. występowała pod opieką matki w wędrownych zespołach. Uczyła się od r. 1835 (wg „Słown. Muzyków Pol.” od 15 roku życia, co wskazywałoby datę ur. na r. 1820), podobno za namową starszej siostry Ludwiki Tekli, w Szkole Śpiewu przy Teatrze Wielkim w Warszawie, kierowanej przez Karola Kurpińskiego. Uczęszczała tam m. in. na wykłady gry scenicznej Bonawentury Kudlicza. R. zadebiutowała 17 VI 1837 jeszcze jako uczennica Szkoły Śpiewu na scenie Teatru Wielkiego w małej rólce Zulmy we „Włoszce w Algierze” G. Rossiniego. Zaangażowana 10 VI 1838 do Opery Warszawskiej, w krótkim czasie zajęła czołowe miejsce w zespole. Występy w roli Alicji w „Robercie diable” G. Meyerbeera (1839), w operze „Napój miłosny” G. Donizettiego, w której śpiewała z siostrą Ludwiką i Julianem Dobrskim, przyniosły R. dobre recenzje i duży sukces. Pod koniec lat trzydziestych i na początku czterdziestych występowała z powodzeniem w Teatrze Rozmaitości w rolach komediowo-operowych. Śpiewała m. in. w „Koniu spiżowym” D. F. Aubera (sierpień 1839), w „Potajemnym małżeństwie” D. Cimarosy (listopad 1840), w „Piwowarze z Preston” A. Ch. Adama (1842), w „Kontrabandziście” Józefa Damse (czerwiec 1844), w „Annie Boleyn” Donizettiego (lipiec 1844), w „Renegacie” (wrzesień 1845), w „Allessandro Stradella” F. Flotowa (czerwiec 1846), w „Don Pasquale” Donizettiego w roli Noriny (sierpień 1846). Dn. 12 IX 1846 wystąpiła w premierowym przedstawieniu „Loterii” Stanisława Moniuszki, ale bez sukcesu. W lecie r. n. kompozytor przyjechał do Warszawy z myślą wystawienia dwuaktowej „Halki”, na pocz. 1848 r. odbył nawet kilka prób fortepianowych z artystami. Rolę Halki miała śpiewać Ludwika Rywacka, Zofii – R., Janusza (pisanego na bas) – Wilhelm Troszel, a Jontka – Leopold Matuszyński, do przedstawienia premierowego jednak nie doszło. W latach późniejszych R. występowała m. in. w „Don Juanie” W. A. Mozarta w partii Elwiry (1848) i w „Marcie” F. Flotowa w roli Lady Harriet (styczeń 1850). W r. 1851 wskutek konfliktu z Borysem Halpertem o rolę Adalgizy w „Normie” V. Belliniego, powierzoną śpiewaczce Holossy, mimo że R. miała ją zastrzeżoną umową, poprosiła o czasowe zwolnienie i wyjechała z matką do Włoch. Zwiedziła Wenecję, Mediolan, Rzym, Neapol, a ponadto teatry w Wiedniu i Trieście.
Dn. 27 IX 1851 R. powróciła na warszawską scenę. Od tego czasu zaczął się wspaniały okres jej wielkiej i krótkiej kariery. Była Angelą w „Marco Spada” i Zerliną w „Fra Diavolo” D. F. Aubera, Gildą w „Rigoletcie” i Lady Makbet w „Makbecie” G. Verdiego, Rachelą w „Żydówce” J. F. E. Halévy’ego – ta ostatnia rola przyniosła jej wielki sukces. W r. 1856 «bawiła u wód zagranicznych» (Ostenda?) w celu poratowania zdrowia. W 2. poł. 1857 r. brała udział w przygotowaniach do wystawienia „Halki”. R., której Moniuszko zaproponował główną rolę, miała na początku różne wątpliwości zarówno co do samej roli uwiedzionej wieśniaczki, jak i co do muzycznych trudności swojej partii. W lipcu 1858 kompozytor pisał do żony: «Rivoli, jako primadonna domaga się odmian rozmaitych, na które ja się zgodzić nie mogę», ale w październiku t. r. w liście do L. Matuszyńskiego zanotował: «Kamień z serca odjąłeś mi, uwiadamiając, że partia Halki pannie Rivoli zaczyna się podobać. Toć od jej dobrej woli większa połowa powodzenia zależy». Rezultatem utarczki między primadonną a kompozytorem było uzupełnienie partii Halki recytatywem i arią „Gdyby rannym słonkiem”.
Przedstawienie premierowe „Halki” 1 I 1858 stało się wielkim sukcesem kompozytora i artystów. R. z Dobrskim była przywoływana przez publiczność na scenę ok. 17 razy. Dn. 5 I t. r. Moniuszko w liście do żony donosił: «Drugie przedstawienie Halki było bardzo świetne i lepiej poszło od pierwszego … Rivoli do łez porusza». R., dysponująca pięknym lirycznym sopranem, zachwyciła publiczność a „Halka” pobiła rekordy powodzenia najbardziej modnych oper włoskich czy francuskich i weszła na stałe do repertuaru Opery Warszawskiej. «Aby widzieć Rivolkę w Halce zjeżdżano się z całego kraju» („Biesiada Liter.” 1881 nr 304). W ciągu 1858 r. „Halka” była wystawiana 36 razy (do r. 1860 R. śpiewała ją 52 razy). W lutym t. r. Tytus Maleszewski utrwalił R. w kostiumie Halki na pastelowym portrecie. S. Moniuszko dedykował jej „Pieśń z wieży” do słów Adama Mickiewicza (Wil. 1859 „Szósty Śpiewnik Domowy”). Dn. 4 III 1858, po występie, którym uczczono 25-lecie pracy scenicznej J. Dobrskiego, «za ukazaniem się… (Panny Rivoli), posypały się przy grzmocie oklasków tak bukiety z krzeseł jak i wieńce z lóż rzucane przez damy i różnobarwnym kobiercem pokryły scenę»; R. została obdarzona bukietem białych kwiatów i drogocenną bransoletą, wysadzaną brylantami, z wyrytym napisem «Paulinie Rivoli – Halce roku 1858, jako dar ze strony ogółu, który podany został ze strony wielbicieli jej talentu…». W tym samym miesiącu R. wzięła udział w koncercie kompozytorskim na rzecz S. Moniuszki, zorganizowanym przez Marię Kalergis-Muchanow, który przyniósł dochód 5 tys. rb. (sumę tę wręczono kompozytorowi na wyjazd do Paryża wraz z paszportem). W r. 1858 R. występowała m. in. w „Hugonotach” G. Meyerbeera w partii Walentyny i w „Don Juanie” W. A. Mozarta, jako Donna Anna. Dn. 24 IX t. r. śpiewała w roli Zosi w następnej operze Moniuszki „Flis”, którą dyrygował sam kompozytor. Ale – jak pisał Moniuszko do Edwarda Ilcewicza 8 XII 1858 – «Halka z Żydówką robią ciągle pełne kasy».
Projektowane wystawienie „Halki” w Nowy Rok 1859, w rocznicę premiery, nie doszło do skutku z powodu choroby gardła R., od pewnego czasu ją nękającej. W styczniu t. r. występowała jednak w „Hugonotach”, w marcu w „Żydówce”, a w kwietniu w „Koniu spiżowym” pod dyrekcją S. Moniuszki, wykonując partię Tjao-jin. W czerwcu z powodu nawrotu choroby gardła przerwała występy. Pojawiła się na scenie dopiero w grudniu śpiewając w „Hugonotach” i w „Halce”. Dn. 1 I 1860 wystąpiła w 50-tym przedstawieniu „Halki”. Pierwsze miesiące 1860 r. zajęły przygotowania do premiery „Hrabiny”, w której R. miała kreować główną rolę. Gotową do przedstawień operę odłożono: «Na biedę Rivoli rozchorowała się. Musieliśmy przedstawienie zawiesić, pomimo że na sześć [dni] bilety są rozkupione» (Moniuszko do Adama Zawadzkiego – 3 II). Premiera „Hrabiny” odbyła się 7 II, po przedstawieniu przywoływano artystkę 14 razy. Wg Korotyńskiego R. wystąpiła po raz ostatni 10 II w „Halce”, z której dochód był przeznaczony na Warszawskie Tow. Dobroczynności. W czasie ostatniego występu R. zachrypła, niedomaganie było poważniejsze niż przypuszczano początkowo, «Pannie Rivoli zalecili lekarze wody szczawnickie» („Ruch. Muzycz.” nr 23). Z kuracji R. powróciła dopiero pod koniec roku, nie odzyskując dawnej formy. Moniuszko pisząc „Verbum Nobile” planował w lutym 1860 obsadzenie R. w roli Zuzi. Ale R. już nigdy nie pojawiła się na scenie Warszawskiej Opery. W partiach Halki i Hrabiny zastąpiły ją Maria Gruszczyńska, Waleria Rostkowska, Bronisława Dowiakowska. Po przedstawieniach „Halki” z W. Rostkowską recenzent donosił: «Gra p. R[ostkowskiej] odpowiadała roli, mianowicie jeśli jej nie będziemy porównywać z grą panny Rivoli, która rolę tę stworzyła i zapomnieć się nie da tak prędko” (tamże nr z 1 VII).
R. z powodu zbyt krótkiej pracy na scenie otrzymała tylko 1/4 emerytury tj. 500 rb. 50 kopiejek. Od tego czasu «wiodła żywot osobniczy, prawie tajemniczy» (Władysław Bogusławski). Żyła w bardzo ciężkich warunkach na Pradze (w r. 1854 na Senatorskiej z matką), odwiedzana i wspomagana przez kolegów, z którymi występowała na scenie. Zmarła 12 X 1881 w Warszawie i pochowano ją na cmentarzu Powązkowskim (15 X). W czasie pogrzebu została wykonana aria „Gdyby rannym słonkiem”, a przemówienia pożegnalne wygłosili m. in. J. Dobrski i W. Troszel.
Interpretację R. roli Halki wspominano z okazji 500 (w r. 1900) i 1000 (w r. 1935) przedstawienia opery. W r. 1951 reżyser Jan Rybkowski nakręcił film „Warszawska premiera”, w którym postać R. kreowała śpiewaczka operowa Barbara Kostrzewska.
R. rodziny nie założyła. Miała siostry śpiewaczki: Julię, zamężną za Julianem Kaciuciewiczem, i Ludwikę Teklę (1814–1878), zamężną za Teodorem Tomaszkiewiczem.
W „Bibliografii muzycznej polskich czasopism niemuzycznych” podano błędnie: Rivoli Paulina właśc. Mecenseffy. Maria Paulina Mecenseffy (1848–1877), była śpiewaczką pochodzenia węgierskiego, używającą pseud. Maria Rivoli Bolzano.
Portrety R. malowali Kolasiński i Tytus Maleszewski; Rys. Antoniego Zaleskiego, przedstawiający siostrę aktora Surewicza, błędnie podawano jako portret R.; – W. Enc. Powsz. (PWN); Słown. Artystów Pol.; Słown. Muzyków Pol., II; Sowiński, Słown. muzyków; – Almanach Moniuszkowski 1872–1952, W. 1952; Bogusławski W., Aktorzy warszawscy, W. 1962; tenże, Paulina Rivolówna, „Kur. Warsz.” 1881 nr 229; tenże, Paulina Rivoli, „Tyg. Powsz.” 1881 nr 47 s. 742, 744 (drzeworyt Jana Styki wg rys. J. Simlera); Kaczyński T., Dzieje sceniczne Halki, Kr. 1969 (ryc. Regulskiego, fot. przedstawiająca R. wśród artystów Opery Warszawskiej); Kański J., Barbara Kostrzewska, „Ruch Muzycz.” R. 31: 1987 nr 3; Rudziński W., Moniuszko, Kr. 1954; tenże, Stanisław Moniuszko. Studia i Materiały, Kr. 1955–61 cz. 1, 2; Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1851–1890, W. 1982 s. 316–17; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; – Stanisław Moniuszko, Listy zebrane, Oprac. W. Rudziński, Kr. 1969; – „Biesiada Liter.” 1881 nr 304, 306, 1900 nr 50 s. 459; „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1881 nr 20, 1885 nr 91 s. 253, nr 92 s. 266, 1887 nr 207, 1891 nr 413 s. 440, 1894 nr 557 s. 268, 1897 nr 737, 1900 nr 897 s. 578–84 (data ur. 1817); „Kur. Warsz.” 1837 nr 158, 1838 nr 282, 1839 nr 213, 233, 237, 246, 250, 296, 305, 1853 nr 12, 22, 28, 78, 89, 95, 97, 1871 nr 152, 1881 nr 229, 242 (wiersz „Cieniom Pauliny Rivoli”); „Ruch Muzycz.” 1858 nr 5, 10, 19, 28, 39, 42, 44, 47, 1859 nr 1, 13, 16, 49, 1860 nr 6, 7, 11, 32; „Tyg. Illustr.” 1881 nr 306 s. 290 (ryc. A. T. Regulskiego); – IS PAN: Pracownia Słown. Artystów Pol., Notaty S. Dąbrowskiego.
Elżbieta Orman