Paweł Ogon h. Ogon (zm. 1339/40), wojewoda łęczycki. O ojcu jego wiemy tylko tyle, że zasłużył się księciu dobrzyńskiemu Siemowitowi i używał już przydomka Ogon. Zapewne należy go szukać wśród dostojników dobrzyńskich ze schyłku XIII w. Przekazał on synom tradycję historyczną, m. in. o nadaniu Krzyżakom ziemi chełmińskiej (rozumianym jako czasowe, do podboju Prusów) oraz o dawności świętopietrza w Polsce. Matka P-ła, również nie znana z imienia, była córką sędziego brzeskiego kujawskiego Macieja z Ostrowa h. Laska. P. miał czterech braci: najstarszego, którego imienia nie znamy, Marcina (zob.), Jakuba, w r. 1350 chorążego sieradzkiego, i Piotra, kaszt. dobrzyńskiego w l. 1350–64. Wiemy też co najmniej o dwu siostrach P-ła: o Małgorzacie, drugiej żonie Stanisława Szyrzyka z Brzezia h. Doliwa, oraz o nie znanej nam z imienia wdowie po rycerzu poległym w Gdańsku. Dobra rodziny P-ła skupiały się w ziemiach łęczyckiej, sieradzkiej, kujawskiej i dobrzyńskiej. P. przed r. 1300 przebywał w otoczeniu Władysława Łokietka, m. in. na Kujawach. Za rządów Wacława II pozostawał w kraju; w r. 1302 znalazł się wśród świadków dokumentu Aleksego z Lekinsteinu, star. łęczyckiego z ramienia tegoż króla; dokument zwie go rycerzem łęczyckim. Po powrocie Łokietka z wygnania P. stanął po jego stronie. Z późniejszej kariery wynika, iż przyczynił się on do odzyskania w r. 1305 przez księcia ziemi łęczyckiej. W maju 1307 towarzyszył Łokietkowi w Krakowie podczas jednej z prób porozumienia tego władcy z bpem Janem Muskatą (sąd nad Straszem z Końskich). Około tego czasu otrzymał od księcia na Pomorzu Gdańskim bliżej nie określony urząd, który wykonywał wspólnie z najstarszym bratem. Na Pomorzu P. często spotykał się ze swym wujem, bpem kujawskim Gerwardem (zob.), a także arcbpem Jakubem Świnką. Podczas agresji krzyżackiej w listopadzie 1308 P. śledził ruchy wroga; dwaj jego synowcy oraz szwagier zginęli w rzezi gdańskiej. Po utracie Pomorza P. wrócił w Łęczyckie, gdzie w r. 1315 pełnił wraz z bratem Marcinem funkcję starosty.
W l. 1318–35 P. potwierdzony jest źródłowo jako kasztelan łęczycki. Został nim prawdopodobnie już przed 18 IV 1316, kiedy to poprzedni kasztelan Jan był już wojewodą. W czerwcu 1318 uczestniczył w wielkim wiecu sulejowskim, który dokonał wyboru Łokietka na króla Polski i wysłał petycję koronacyjną do papieża. P. zainteresował się także polsko-krzyżackim procesem inowrocławskim; widział otwierającą proces bullę papieską (najprawdopodobniej u wuja, bpa Gerwarda, który bullę tę przywiózł do Polski) oraz był obecny w kościele Św. Mikołaja w Inowrocławiu podczas ogłaszania wyroku (10 II 1321). W l. n. występował niejednokrotnie u boku Łokietka – w Łęczyckiem, w Wielkopolsce i na Kujawach. Razem z trzema innymi dostojnikami (wojewodami łęczyckim i sieradzkim oraz sędzią łęczyckim) poręczył rozejm zawarty przez króla z Krzyżakami w Łęczycy (7 II 1326). Zamiana dzielnic (1327/8) między Łokietkiem a książętami dobrzyńskimi (którzy w zamian za swe dotychczasowe władztwo otrzymali ziemię łęczycką) spowodowała dwie istotne zmiany w statusie P-ła. Jako kasztelan łęczycki przestał on podlegać bezpośrednio królowi, wchodząc w służbę księcia dzielnicowego Władysława Siemowitowica. Pozostając wszakże nadal zaufanym Łokietka, otrzymał z jego ramienia funkcję starosty dobrzyńskiego, po krótkim urzędowaniu tamże Małopolanina Pełki Swęka (przez część badaczy mylnie utożsamianego z P-łem). Namiestnictwo wyższego rzędu sprawował zresztą w Dobrzyniu dalej Władysław Siemowitowic, który 12 III 1329 nadał czterem wsiom P-ła i jego braci, położonym w owej ziemi (Lubin, Wola, Dąbrówka, Murzynowo), prawo chełmińskie, potwierdzając równocześnie przywileje udzielone tymże wsiom już przez swego ojca. Jeszcze w tym samym miesiącu P. bronił bezskutecznie Dobrzynia przed najazdem krzyżacko-czeskim. Wyparty stamtąd, wycofał się, wraz z częścią wojska, na lewy brzeg Wisły, zawiadamiając króla o utracie grodu. Od tej pory występował stale (na różnym terenie) w działaniach wojennych przeciw Zakonowi. W r. 1330 przebywał w Brześciu Kujawskim. Podczas wielkiej wyprawy krzyżackiej we wrześniu 1331 strzegł swego grodu łęczyckiego, a następnie podążył za nieprzyjacielem w stronę Uniejowa, gdzie próbował bronić nadanego mu przez Łokietka grodu w Spicymierzu. Wycofawszy się ze spalonego po walce Spicymierza, P. na czele swoich Łęczycan, wzmocnionych przez chroniącą się w Spicymierzu załogę zniszczonego przedtem Uniejowa, postępował dalej za wrogiem przez ziemię sieradzką. Tam połączył się z głównymi siłami, prowadzonymi przez króla. Wspólnie z nimi przeszedł za wojskiem krzyżackim przez ziemię kaliską i Kujawy; wziął też udział w bitwie pod Płowcami. W kwietniu 1332 P. należał do uczestników nieudanej próby odsieczy dla oblężonego Brześcia.
Po powrocie z wojny P. występował jako świadek dokumentów Władysława Siemowitowica. Między 15 VI 1335 a 6 IX 1337 awansował, po śmierci Borzywoja, na wojewodę łęczyckiego. Po raz ostatni występuje w źródłach 16 II 1339, kiedy to w domu prepozyta łęczyckiego został zaprzysiężony jako świadek w procesie polsko-krzyżackim i zapewne tego samego dnia złożył obszerne i wartościowe zeznania. Jeszcze jednak późniejsi świadkowie wzmiankowali o nim jako o urzędującym wojewodzie; ostatnim z nich był zeznający w pierwszych dniach maja Jakub Szyrzyk, kustosz krakowski, pasierb siostry P-ła. P. zmarł między 2 XI 1339 a 27 I 1340, na ten bowiem czas przypada łańcuch przesunięć na urzędach łęczyckich, spowodowany opróżnieniem się po nim godności wojewody.
P. pozostawił dwóch synów: Mikołaja, podkoniego łęczyckiego, oraz Trojana. Zawarli oni w r. 1348 ugodę z arcbpem Jarosławem Bogorią w sprawie Spicymierza i przyległej wsi Wieszczyce. Posiadłości te – widocznie nadane tylko dożywotnio P-łowi – przejął po jego śmierci Kazimierz Wielki, a następnie (1347) zamienił z kościołem gnieźnieńskim na Przedecz. Roszczenia synów P-ła zaspokoił arcybiskup 60 grzywnami. Wbrew mojej poprzedniej opinii nie można utożsamiać owego Mikołaja z wojskim sieradzkim (1339) o tym imieniu, ten ostatni bowiem (jak wskazują jego zeznania) stał w r. 1331 na czele załogi Uniejowa, a w Spicymierzu znalazł się tylko epizodycznie. Podkoni Mikołaj był przodkiem Ogończyków z Grabowa, Szubska (Łęczyckie) i Górek (Sieradzkie); od Trojana wywodzili się natomiast dziedzice Boniewa (Kujawy), Kikoła i Ostrowitego (Dobrzyńskie).
Boniecki, II 15, VII 8, X 74; – Bieniak J., Heraldyka polska przed Długoszem, w: Sztuka i ideologia XV wieku, W. 1978 s. 176–80, 203–5; tenże, Wielkopolska, Kujawy wobec problemu zjednoczenia państw; Bogucki A., Komes w polskich źródłach średniowiecznych, W. 1972 s. 66–7; Chłopocka H., Procesy Polski z zakonem krzyżackim w XIV wieku, P. 1967 s. 133, 138, 172, 175–6, 195, 221, 223–7, 231, 235; taż, Tradycja o Pomorzu Gdańskim w zeznaniach świadków na procesach polsko-krzyżackich w XIV i XV wieku, „Roczniki Hist.” R. 25: 1959 z. 1 s. 89–90, 113–15; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Jasiński K., Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w latach 1308–1309, „Zap. Hist.” T. 31: 1966 z. 3 s. 24, 27–8, 31–2, 55–6; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, W. 1927; Kutrzeba S., Starostowie, ich początki i rozwój do końca XIV w., Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. Kr. 1903 XLV 253, 275; Labuda G., Stanowisko ziemi chełmińskiej w państwie krzyżackim w latach 1228–1454, „Przegl. Hist.” T. 45: 1954 s. 316, 321; Lasocki Z., Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w XIV i XV wieku, „Mies. Herald.” R. 13: 1934 s. 149; Rosin R., Rozwój polityczno-terytorialny Łęczyckiego, Sieradzkiego i Wieluńskiego (do przełomu XIV i XV w.), „Roczn. Łódz.” T. 14: 1970 s. 297; Zajączkowski S., Polska a zakon krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929; Ziekursch I., Der Prozess zwischen König Kasimir von Polen und dem Deutschen Orden im Jahre 1339, Berlin 1934; – Cod. Pol., II; Długosz, Annales, liber 9; Dok. kuj. i maz.; Kilkanaście dokumentów Władysława Łokietka z lat 1296–1329, Wyd. K. Maleczyński, „Studia Źródłozn.” T. 6: 1961 nr 9, 11; Kod. katedry krak., I; Kod. Wpol., II; Lites, Wyd. 2., I 105–6, 176–82, 185–6, 190, 198, 213, 224–5, 249–53, 256, 280, 287, 387–8, 433; Mitkowski J., Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, P. 1949 dok. nr 26; Rosin R., Bandurka M., Łódź 1423–1823–1973, Zarys dziejów i wybór dokumentów, Ł. 1974 dok. nr 1; Zbiór dok. mpol., IV 892; – AGAD: dok. perg. 7225, Komisja Rządowa Spraw Wewn. 460 C s. 455–458, Księga ziemska łęczycka, t. 18b k. 52–53, 335, Metryka Kor. t. 47 k. 386–387; B. Ossol.: rkp. 5209 k. 55.
Janusz Bieniak