Orzechowski Paweł h. Rogala (ok. 1550–1612), podkomorzy chełmski, poseł na sejmy, patron braci polskich. Pochodził z zamożnej rodziny, osiadłej w ziemi chełmskiej. Był synem Jana (zm. 1567), podkomorzego chełmskiego od 13 III 1535, a krótko przed śmiercią, 9 V 1567, mianowanego kasztelanem chełmskim, i Barbary z Korczmińskich z Nowosiółek. Wychowany został w środowisku różnowierczym. Studiował (od r. 1565) na uniwersytecie lipskim. Działalność publiczną rozpoczął pod opieką Jana Zamoyskiego, z którym rodzinę Orzechowskich łączyły bliskie związki. Jako członek świty Zamoyskiego towarzyszył O. poselstwu do Francji po Henryka Walezego (1573). W okresie drugiego bezkrólewia trzymał się blisko Zamoyskiego; na elekcji 1575 r. opowiedział się za wyborem na króla Polski Stefana Batorego. Dn. 2 II 1576 został wysłany od zjazdu jędrzejowskiego do Siedmiogrodu, aby uzgodnić z elektem termin przybycia do Polski i koronacji. W r. 1577 (19 IX) był posłem z ziemi chełmskiej na sejmik generalny woj. ruskiego w Sądowej Wiszni. Mianowany w r. 1581 wojskim krasnostawskim przeszedł w r. 1583 na urząd podczaszego chełmskiego. W okresie trzeciej elekcji był gorącym zwolennikiem polityki kanclerza Zamoyskiego i jednym z aktywniejszych działaczy szlacheckich. Marszałkował kołu antykonwokacyjnemu w czasie sejmu elekcyjnego: w licznych wystąpieniach od 31 VII do 21 VIII 1587 domagał się szybkiego przeprowadzenia elekcji królewicza szwedzkiego Zygmunta, przyjmował i odprawiał posłów z koła prokonwokacyjnego, wraz z innymi jeździł do koła litewskiego. Wszedł następnie do grona mającego wyjechać naprzeciw przybywającemu do Polski Zygmuntowi i wraz z całą delegacją witał go w Gdańsku. Dn. 3 II 1588 został mianowany podkomorzym chełmskim. W okresie zaostrzonej walki stronnictw O. był mężem zaufania kanclerza Zamoyskiego. Był marszałkiem sejmu 1590 r. i został na nim wyznaczony z koła poselskiego do «mieszkania» przy królu. Został również mianowany jednym z prowizorów napływających z poborów pieniędzy. Posłował od Zamoyskiego na radę senatorów w lipcu 1590, był posłem z ziemi chełmskiej na sejm 1590/1 r. Na zjeździe w Radomiu (1591) brał udział jako delegat woj. bełskiego i ruskiego i występował w imieniu katolików i protestantów. W swoim wotum zalecał prosić króla o zwołanie sejmu, a w razie odmowy doradzał złożyć nowy zjazd. Jako marszałek zjazdu lubelskiego 9 IV 1592 spowodował powzięcie uchwały o wysłaniu do króla delegacji z prośbą o jak najszybsze złożenie sejmu. Posłował następnie na sejm inkwizycyjny 1592 r. i obstawał przy całkowitym wyjaśnieniu «praktyk» króla z Habsburgami. Z ziemi chełmskiej posłował następnie na sejmy w l.: 1597, 1598, 1600, 1601.
O. uczestniczył w rokoszu sandomierskim. Brał udział w zjeździe lubelskim, 15 VI 1606 podpisał uniwersał tego zjazdu oraz instrukcję dla posłów do króla. Pod Sandomierz przybył (sierpień) przed rozpoczęciem zjazdu i stał się walnym pomocnikiem Mikołaja Zebrzydowskiego. Z jego polecenia wyznaczał miejsca na obrady. W czasie dyskusji nad odpowiedzią dla posłów królewskich występował bardzo agresywnie, był przeciwnikiem podjęcia pertraktacji z królem, należał następnie do grona układających odpowiedź dla Zygmunta. Uczestniczył w odprawianiu różnych poselstw i spisywaniu artykułów rokoszowych. Występował przeciwko ekskluzji arian z konfederacji warszawskiej «de religione». W drugiej fazie rokoszu udziału nie brał. Był na sejmiku ziemi chełmskiej 20 VIII 1607 i podpisał jego laudum opowiadające się przy królu. W r. 1610 marszałkował sejmikowi szlachty chełmskiej.
O., prawdopodobnie początkowo wyznawca kalwinizmu, przyłączył się po r. 1570 do braci polskich, zapewne pod wpływem Jana Niemojewskiego i Marcina Czechowica, z którym się zaprzyjaźnił i był jego opiekunem. Otrzymawszy od Zamoyskiego wydane w r. 1582 „Wędzidło na sprośne błędy a bluźnierstwa nowych arjanów” Hieronima Powodowskiego, skłonił Czechowica do odpowiedzi Powodowskiemu. W wyniku tej zachęty napisane zostało przez Czechowica „Epistomium na Wędzidło… Powodowskiego” (Kr. 1583, druk. u A. Rodeckiego). Poprzedzający książkę List Pawła Orzechowskiego do Jana Zamoyskiego, uważany przez niektórych badaczy (L. Szczucki) za utwór Czechowica, wyszedł raczej istotnie spod pióra O-ego, aczkolwiek zapewne przy Czechowica pomocy. List spełniał ważną rolę jako apel o wzajemne porozumienie się szlachty ariańskiej i katolickiej w celu zwalczania sporów wyznaniowych i obrony tolerancji religijnej. Zawierał on nadto apologię unitaryzmu (opartą na „Rozmowach chrystiańskich” Czechowica), skreśloną w formie bardzo przystępnej, adresowaną do niezbyt wykształconej teologicznie szlachty. W styczniu 1592 był O. jednym z arbitrów trwającej dwa dni (13–14) dysputy między jezuitą Adrianem Radzimińskim a teologami ariańskimi: Wojciechem z Kalisza i Janem Niemojewskim. W swojej wsi Krupe w ziemi chełmskiej założył O. zbór ariański, po objęciu starostwa suraskiego (1590) ufundował zbór także w Surażu. Przez krótki okres czasu (od r. 1611) opiekował się zborem ariańskim w Piaskach, założonym przez jego brata Stanisława.
O. prowadził ożywioną działalność gospodarczą. Pieniądze na zakup nowych dóbr pochodziły z dochodów z własnych posiadłości, z nadanej mu 2 IV 1590 tenuty suraskiej z wsią Pomygacze (na których 10 VI 1593 otrzymał dożywocie, wraz z żoną), z procentów od poboru podatków na Rusi, z arendy ruskiej komory celnej, z pożyczania pieniędzy na wysoką stopę procentową i wydzierżawiania folwarków od innych właścicieli na okres kilkuletni. W r. 1612 O. posiadał: 3 miasta (Bełżyce, Piaski, Rejowiec), 23 wsie pełne, 4 wsie częściowe, 2 kamienice w Lublinie i część trzeciej, spichlerz w Siestrzewitowie. Rezydował głównie w Krupem, gdzie wybudował zamek. Zmarł O. 21 III 1612 w Krupem i został pochowany (wg tradycji) w kaplicy grobowej zwanej Grobisko pod Krupem.
O. był żonaty dwukrotnie. W r. 1576 poślubił córkę Stanisława Spinka – Zofię, a po jej śmierci, przed 10 VI 1593 – Elżbietę Oleśnicką. Pozostawił dwóch synów (z pierwszego małżeństwa): Stanisława (patrona zboru w Krupem) i Pawła (zob.), oraz cztery córki: Zofię, zamężną za starostą halickim i lubaczowskim Mikołajem Strusiem, Krystynę, zamężną za Janem Karwickim, Katarzynę, żonę starosty śniatyńskiego Jana Firleja, oraz Annę, żonę Krzysztofa Cikowskiego.
Estreicher; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII z. 8, s. 32, 37; – Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce, Wr. 1960; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964; Tworek S., Działalność gospodarcza Pawła Orzechowskiego, „Annales Univ. Marie Curie-Skłodowska” Sectio F (L.) R. 12: 1960 s. 103–28; tenże, Działalność polityczna i reformacyjna Pawła Orzechowskiego, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 4: 1959 s. 89–112; – AGAD: Metryka Kor. t. 133 k. 416v.–417v., 560v.–561v., t. 134 k. 91v.–92v.
Stanisław Tworek