Paliński Piotr, pseud. i krypt.: B. Tł., Janek znad Wisły, Ojciec Bogumił, Bogumił Tłomaczyński, Bogumił Znajomy, Gaweł Wrazinos (1853–1950), nauczyciel, redaktor, katolicki pisarz ludowy. Ur. 17 VIII w Fordonie, w rodzinie chłopskiej, był synem Pawła i Marianny z Bosiackich. Od r. 1870 uczęszczał do seminarium nauczycielskiego w Kcyni, które ukończył 16 VIII 1873 i w listopadzie t. r. został przydzielony jako nauczyciel prowizoryczny do szkoły symultannej (dwuwyznaniowej) w Barcinie (pow. szubiński). W marcu 1877 przeniesiono go do szkoły katolickiej w Linowcu (pow. mogileński). T. r. zdał egzamin kwalifikacyjny i w styczniu 1878 uzyskał nominację na nauczyciela stałego. Od marca 1883 był nauczycielem w pięcioklasowej szkole katolickiej w Strzelnie. W l. 1874–83 współpracował z bytomską „Gazetą Górnośląską”, zamieszczając w niej korespodencje i krótkie utwory literackie. W l. 1883–7 nadsyłał artykuły, tłumaczenia i własne prace literackie do pism poznańskich: „Goniec Wielkopolski”, „Oświata”, „Warta” i „Niedziela” (m. in. powieść Opieka Boska, 1883–4). Pisał też drobne utwory do kalendarzy z l. 1887–91, wydawanych przez Ludwika Rzepeckiego. W r. 1887 założył w Strzelnie pismo o charakterze narodowo-katolickim, przeznaczone dla ludu, „Nadgoplanin”, wychodzące dwa razy w tygodniu z dodatkami „Matka Chrześcijańska” dla kobiet i „Nasza Gazetka” dla dzieci. Był autorem, ogłoszonej pod pseudonimami, większości materiału do pisma (m. in. utworów beletrystycznych), zaś jako redaktor „Nadgoplanina” występował oficjalnie Leon Dolecki, miejscowy drukarz. W „Gazetce” P. zachęcał młodzież do czytania i pisania po polsku. W r. 1890 zrezygnował P. z redaktorstwa w związku z przeniesieniem go w poprzednim roku do szkoły symultannej w Rupienicy (przedmieście Bydgoszczy). Tu współpracował z pismem Stanisława Tomaszewskiego „Straż Polska”. Był inicjatorem założonego 28 XII 1892 Stowarzyszenia Katolickich Nauczycieli W. Ks. Pozn. z siedzibą w Bydgoszczy, do którego należeli też zrazu nieliczni Niemcy. Wybrany w r. 1893 na prezesa, uaktywnił Stowarzyszenie, przeciwdziałając wpływom laickim i protestanckim wśród młodzieży i nauczycielstwa. W r. 1894 odbyło się w Wągrowcu II walne zebranie Stowarzyszenia (z udziałem nauczycieli z terenu W. Ks. Pozn., łącznie z Poznaniem), powstawały też jego lokalne filie. P. zaś interweniował u władz i posłów z Centrum w sprawie równouprawnienia w nauczaniu religii w szkołach. Trzecie walne zebranie odbyło się w r. 1895 w Poznaniu z udziałem arcbpa Floriana Stablewskiego. P. złożył wówczas urząd prezesa, gdyż nie chciał narażać na zarzuty działalności antyrządowej całej organizacji w związku z wytoczeniem mu procesu dyscyplinarnego za przetłumaczenie z niemieckiego powieści J. E. K. Bischoffa (Bolandena) „Diabeł w szkole” (P. 1893), uprzednio drukowanej w odcinkach w „Gońcu” (wyd. 2. poprawione Wągrowiec 1928). Zawierała ona aluzje do pruskiego systemu szkolnego, nadto P. zaopatrzył ją wstępem, gdzie krytycznie ocenił stosunki w szkolnictwie pruskim. Dn. 14 X 1896 odpowiadał przed sądem regencji bydgoskiej; wyrokiem tegoż sądu pozbawiono go praw wykonywania zawodu nauczyciela.
Przejściowo P. pracował jako nadinspektor ubezpieczeniowy i pewien czas był redaktorem „Gazety Bydgoskiej” S. Tomaszewskiego. Na pocz. 1900 r. firmował swym nazwiskiem „Pałuczanina”, odbitkę z gnieźnieńskiego „Lecha”, przeznaczoną dla Wągrowca, po czym przeniósł się do Gniezna, gdzie od 1 II 1900 do czerwca 1904 był redaktorem popularnego dziennika „Lech”. Pismo to w owym czasie podkreślało swoją niezależność, zwalczało hakatę i redagowane było w duchu zbliżonym do narodowo-demokratycznego. P. znany był też w Gnieźnie jako działacz narodowy, przemawiał na wiecach, wygłaszał odczyty, należał do polskiego komitetu wyborczego i in. towarzystw polskich. Interesował go śpiew i muzyka kościelna; przetłumaczył libretto do oratorium J. G. Mettenleitera „Ostatnie siedem słów Chrystusa z krzyża” (Gniezno 1903), które odtworzył publicznie z chórem katedralnym w sali Hotelu Europejskiego 5 i 7 IV 1903. Podczas pobytu w więzieniu gnieźnieńskim (za tzw. przestępstwo prasowe) napisał Liturgikę katolicką, czyli wykład Świąt, obrzędów i zwyczajów naszego kościoła (Grudziądz 1903). Poróżniwszy się z radą nadzorczą „Lecha”, przeniósł się do Gdańska, gdzie 1 VII 1904 objął redakcję „Gazety Gdańskiej”. I tutaj był czynny w stowarzyszeniach, m. in. współpracował z ruchem kaszubskim w Tow. «Jedność» i w Tow. Śpiewaczym «Lutnia», wyjeżdżał w teren organizując wiece i odczyty z historii i literatury polskiej. „Gazetę Gdańską” opuścił w lutym 1905 w związku z kolejną karą więzienia (ogółem stawał 25 razy przed sądem za tzw. przestępstwa prasowe, odsiadując łącznie 8 miesięcy aresztu). Próbował różnych zajęć, np. prowadził «Śniadalnię Heweliusza» w l. 1905–6. W listopadzie 1905 uczestniczył w tajnym zjeździe nauczycielskim w Pilaszkowie. Na przełomie sierpnia i września 1906 zastępował redaktora „Dziennika Berlińskiego” Franciszka Salezego Krysiaka.
W końcu września 1906 P. wyemigrował wraz z rodziną do Westfalii, gdzie do końca lutego 1908 pracował w Zjednoczeniu Zawodowym Polskim w Bochum. Uczestniczył nadto w stowarzyszeniach polonijnych, m. in. w «Sokole», kierował Tow. Śpiewaczym w Eicklu, w listopadzie 1907 obrano go na prezesa tzw. Świętojózafacia (tow. stypendialne założone przez ks. F. Lissa). Brał udział w wiecach i prowadził akcję odczytową dla wychodźców, w czym pomagała mu żona Witosława, która ilustrowała jego pogadanki o Polsce wyświetlaniem przeźroczy. W „Wiarusie Polskim” drukowano jego powieść Pielgrzym z Przementu (1907). Skłócony z kierownictwem Zjednoczenia i z „Wiarusem”, jął się pracy redaktorskiej. Był redaktorem pism efemerycznych: „Śmiech”, „Zgoda”, „Osa”. Nadsyłał też korespodencje do poznańskiego „Gońca”. Na emigracji wydawał oddzielnie swoje utwory, m. in. sztukę teatralną Pasja święta, czyli gorzka męka Pana naszego Jezusa Chrystusa i jego chwalebne Zmartwychwstanie (Oberhausen 1907) oraz Pamiątkę złotego jubileuszu literackiego nestora polskich literatów Józefa Chociszewskiego w Gnieźnie (Herne 1910). Zamierzona przezeń obszerna encyklopedia popularna Wiedza ludzka została przerwana po ukazaniu się drugiego zeszytu (Bochum 1907). Jego drobne utwory sceniczne były w rękopisach wykorzystywane przez polskie teatrzyki amatorskie na terenie Westfalii-Nadrenii. Zmuszony przez władze do opuszczenia Bochum, przebywał P. w l. 1911–19 w Holandii, gdzie kierował polskim oddziałem firmy ogrodniczej «P. Goemans i Syn» w Hillegom koło Haarlemu. Napisał wówczas poradnik pt. Kultura holenderskich roślin kwiatowych (Hillegom-Haarlem 1913), za który otrzymał słowa uznania w liście od Henryka Sienkiewicza. W Holandii należał do chrześcijańskich związków zawodowych i prowadził działalność oświatową wśród tamtejszej Polonii. W latach wojny organizował z o. Basiliusem Mazurowskim kursy i wykłady dla wychodźców i przyczynił się do założenia Ogniska Polskiego w Rotterdamie. Utrzymywał tajne pośrednictwo korespondencyjne między Polonią i trzema zaborami, korzystając ze swych zawodowych kontaktów z krajem. Prowadził drobiazgową kronikę pierwszej wojny światowej, której rękopis obejmujący 19 tomów przekazał w latach międzywojennych do Archiwum Min. Spraw Wojskowych. Zbierał też polonica holenderskie.
Wróciwszy do Polski w r. 1919 P. objął 1 V stanowisko profesora w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim w Koźminie. Wykładał też w koźmińskim Tow. Oświatowym «Sowa». W r. 1922 przeniesiony do Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Rawiczu (uczył języka niemieckiego i polskiego), założył i redagował endecki „Dziennik Rawicki”. W Rawiczu był radcą miejskim. W r. 1928 odszedł na emeryturę i osiadł w Wągrowcu. Był tu w l. 1928–33 prezesem Stronnictwa Narodowego (SN), w r. 1930 kandydował do Senatu z listy SN, lecz nie został wybrany. W r. 1933 nadano mu godność honorowego prezesa SN w Wągrowcu. W tym okresie współpracował z endecką „Gazetą Wągrowiecką”, w której ogłaszał artykuły m. in. z zakresu historii regionu (np. 500-lecie miasta Ryczywołu, 1926, Rogoźno – szkic historyczny, opublikowany w mutacji „Gazety Wągrowieckiej” – „Kurierze Rogozińskim” 1929). Zamieszczał nadto artykuły i opowiadania, oparte na folklorze pałuckim i kujawskim, w „Piaście”, dodatku do „Dziennika Kujawskiego”. Swe utwory literackie, pisane przystępnym językiem, często z domieszką prowincjonalizmów, adresował zwykle do ludu. Poruszał w nich głównie kwestie moralności chrześcijańskiej. Trwalsze wartości mają jego prace regionalistyczne, jak Powiat wągrowiecki (Wągrowiec 1932) oraz Przewodnik po polskim wybrzeżu Bałtyku i po ziemi kaszubskiej (Gdynia 1934). Opracował też pierwszą większą monografię ziemi rawickiej (rkp. w Arch. Państw. w P., gdzie znajdują się także inne szkice historyczne P-ego). Okupację przeżył w Wągrowcu. W ostatnich latach życia znalazł się w bardzo trudnych warunkach materialnych. Egzystencję umożliwiła mu ofiarność społeczna. Zmarł 26 II 1950 w Wągrowcu, pochowany został na cmentarzu tamtejszej parafii poklasztornej. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta i Krzyżem Niepodległości.
P. był trzykrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną (ślub 1874) była Jadwiga z Janiszewskich (zm. 1882), drugą (od r. 1883) – Stanisława z Miodowiczów (zm. 1895), trzecią (od r. 1900) Witosława z Pechów 1. v. Czarnecka (1872–1956). Z pierwszego małżeństwa pozostawił córkę Pelagię (czworo dzieci zmarło wcześnie), wydaną za mąż za Jana Wierzejewskiego, zecera z Bochum; z drugą żoną miał pięcioro dzieci, z których wieku dojrzałego dożyły tylko córki: Julia i Anna. Trzecie małżeństwo P-ego było bezdzietne.
Pol. Bibliogr. Liter., za r. 1946, Wr. 1958; toż, za l. 1950–51, W. 1967; Bibliografia czasopism pomorskich (za l. 1859–1956), Pod red. H. Baranowskiego, Tor. 1960; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Zagórowski, Spis nauczycieli, I–II; – Dereżyński M., Piotr Paliński, Inowrocław 1933 (niepełna bibliogr., fot.); Konieczny J., Mrozek Z., Obraz literatury polskiej na Kujawach i Pomorzu Gdańskim w dobie zaborów, Bydgoszcz 1974 s. 95–8; Korth R., Die preussische Schulpolitik u. die polnischen Schulstreiks, Würzburg 1963; Murzynowska K., Polskie wychodźstwo zarobkowe w Zagłębiu Ruhry w latach 1880–1914, Wr. 1972; Mrozek Z., Piotr Paliński (1853–1950), „Ziemia kujawska” T. 5: 1978 s. 298–306 (fot.); Pieścikowski E., Literatura, w: Dzieje Wpol., II; Sobisiak W., Dzieje Ziemi Rawickiej, P. 1967 s. 18; Szatkowski H., Piotr Paliński, „Novum” 1979 nr 11 s. 180–8; Trzeciakowski L., Strajk szkolny 1906, w: Dzieje Gniezna, Pod red. J. Topolskiego, W. 1965; – „Dzien. Pozn.” 1900 nr 13, 1902 nr 16, 1904 nr 11, 149; „Gaz. Rawicka” 1933 nr z 19 VIII; „Gaz. Wągrowiecka” 1933 nr 186, 1938 nr 186; „Ilustr. Kur. Pol.” 1946 nr 53, 57, 59, 61, 1950 nr 60; „Kur. Pozn.” 1895 nr 127, 129, 1900 nr 280, 1933 nr 325, 1935 nr 517; „Piast” 1932 nr 26, 27; „Słowo Pomor.” 1938 nr 188; „Tyg. Pol.” 1904 nr 20; „Tyg. Powsz.” 1950 nr 19; „Wici Wpol.” 1932 nr 10 (fot.); – Arch. PAN Oddz. w P.: Materiały Stanisława Helsztyńskiego (nieuporządkowane), sygn. P-III 52, tamże m. in. fot., rkp. wspomnień P-ego Kartki z mojego życia, Materiały do Wpol. Słownika Biogr., mszp. sygn. P-II-2; Arch. Parafii Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny w Wągrowcu: Świadectwo śmierci nr 16/1950; – Papiery i dokumenty P-ego w posiadaniu wnuka Edmunda Wierzejewskiego w P.
Hieronim Szatkowski