Piotr Stary Wszeborowic (zm. 1194 lub 1198), kasztelan kruszwicki, palatyn kujawski. Ze względu na sprawowane przez P-a urzędy jest on powszechnie utożsamiany z Piotrem, fundatorem klasztoru premonstrantek w Strzelnie kujawskim, a więc uważać go można za wnuka Piotra, fundatora kościoła Św. Krzyża w Strzelnie, konsekrowanego 16 III 1133 przez bpa kujawskiego Swidgera przy współudziale bpa lubuskiego Bernarda. Nie biorąc pod uwagę amplifikacji Długosza występujących w zapisce o tej konsekracji, przypisywano w starszej literaturze tę fundację Piotrowi Włostowicowi, idąc za późną tradycją strzeleńską. Próba jej obrony oraz domysł, że P. zyskał prawa fundatorskie wobec kościoła w Strzelnie w wyniku małżeństwa z córką lub wnuczką Włostowica (S. Bieniek), zostały odrzucone (B. Kürbis). Ojcem P-a był zapewne Wszebor, palatyn Bolesława Krzywoustego, a później Bolesława Kędzierzawego. Uznając tę hipotezę za prawdopodobną, wypada jednocześnie przyjąć, że braćmi przyrodnimi P-a, znacznie od niego młodszymi, byli Wszeborowice, wspomniani w dokumencie książąt Bolesława Kędzierzawego i Henryka Sandomierskiego wśród uczestników ogólnopolskiego zjazdu w r. 1161 w Łęczycy. Wymieniono ich przy boku Stefana, co wskazuje, że nie osiągnęli wtedy jeszcze wieku sprawnego. Na ogół przypisuje się tym Wszeborowicom imiona: Krystyn i Otto, powołując sformułowanie listy świadków wspomnianego dokumentu: «Stephano cum filiis Wszeboronis, Crzizantha [wg innych kopii: Cristino cum, lub: et], Ottone»; zasadniej jednak uznać można tych panów za innych uczestników zjazdu, za czym przemawia sposób sformułowania całej listy świadków. Zapewne macochą P-a była wdowa po Wszeborze, która nadała ok. r. 1167 Golczowo (lub Gołkowo) bożogrobcom miechowskim w intencji m. in. swych synów. Brak P-a wśród benefaktorów tego opactwa oraz związki Stefana, opiekuna młodszych Wszeborowiców, niewątpliwie ich wuja, z dzielnicą krakowską zdają się wskazywać, że przy podziale majątku ojcowskiego P-owi przypadły w udziale posiadłości kujawskie, natomiast jego braciom przyrodnim – dobra ich ojca w Krakowskiem lub Sandomierskiem.
Początki kariery politycznej P-a nie są znane. Na początku ostatniej ćwierci XII w. P. podjął zabiegi wokół fundacji klasztoru przy rodowym kościele strzeleńskim. Wynika to ze sposobu rozstrzygnięcia sporu o część dziesięcin klasztornych przez sędziów delegowanych przez synod w r. 1215; ustalili oni mianowicie na podstawie zeznań świadków, że nastąpiło «czterdziestoletnie przedawnienie» i przyznali sporne dziesięciny premonstrantkom strzeleńskim. Pamiętając o pewnej nieścisłości zeznań opartych na zawodnej pamięci, uwzględnić trzeba jednak przeoczaną w dotychczasowych dyskusjach precyzję samego terminu prawniczego; «przedawnienie czterdziestoletnie» ustalone zostało w samym końcu XII w. przez papiestwo dla spraw wynikających z naruszenia uniwersalnych norm prawa kościelnego przez zastosowanie niezgodnych z nimi zwyczajów partykularnych. Szło niewątpliwie o sposób pozyskania dziesięcin wg polskiego zwyczaju dwunastowiecznego, nadanych więc przez księcia (dotyczyło to zwłaszcza spornych dziesięcin z Węgierców, którą to wieś nadał klasztorowi dopiero książę Bolesław Mieszkowic) lub przez fundatora z jego własnych dóbr. Być może początkowego etapu fundacji dotyczy data r. 1176, którą mnich lubiński opatrzył zapiską kommemoracyjną odnoszącą się do P-a i 16 imiennie wymienionych panów, głównie z Kujaw, którą wpisał w drugiej połowie XIII w. w księgę bracką swego klasztoru, łącząc różne informacje; oryginał bowiem zapiski powstać mógł dopiero w latach dziewięćdziesiątych XII w., jak ukazuje to wymieniony tytuł przy imieniu P-a: «palatyn Kujaw i kasztelan Kruszwicy»; księstwo bowiem kujawskie powstało dopiero w r. 1191 lub 1194/5; przyjęcie zaś pomyłki odczytu oryginalnej zapiski przez pisarza wpisu do księgi brackiej trudno jest tłumaczyć paleograficznie. Klasztor strzeleński, niewątpliwie od początku żeński, został ok. r. 1191 albo zreformowany przez wprowadzenie doń zwyczajów premonstrateńskich, albo podporządkowany opactwu wrocławskiemu na Ołbinie, do którego w tym samym czasie wprowadzono konwent męski premonstratensów, usuwając stamtąd benedyktynów. Druga z tych hipotez wydaje się prawdopodobniejsza, gdyż zmiana w Strzelnie nie wywołała oporu, który wystąpił przy ówczesnych reformach wrocławskich na Ołbinie i na Piasku. Trzeba więc uznać, że premonstrantki strzeleńskie podlegały przed r. 1191 małopolskiemu opactwu brzeskiemu, co mogłoby wskazywać na związki, także polityczne, P-a z możnowładztwem krakowskim. Natomiast nie ulegające wątpliwości podporządkowanie klasztoru w Strzelnie opatowi wrocławskiemu ok. r. 1191 przeprowadzone zostało bez wątpienia przy współudziale arcbpa Piotra, a więc związane było z polityką kościelną księcia Mieszka Starego. Fakt ten wskazuje zarazem na akceptację polityki Mieszka przez P-a.
Jeśli Mieszko Stary zajął Kujawy w r. 1191 i przekształcił je w osobne księstwo, to niewątpliwie dojść do tego musiało przy poparciu miejscowych panów, którym najprawdopodobniej przewodził P., chyba jako kasztelan kruszwicki. Tłumaczyłoby to najlepiej wyjątkowe następnie skupienie przez P-a zapewne w l. 1191–3 dwóch najwyższych urzędów: kasztelana kruszwickiego i nowo utworzonego palatynatu kujawskiego (J. Płocha). Takiej datacji objęcia władzy wojewodzińskiej przez P-a zdaje się jednak przeczyć przywilej Mieszka Starego dla klasztoru mogileńskiego w sprawie Radziejowa (na Kujawach), który to dokument wystawiony był w obecności P-a – «palatyna kujawskiego i kasztelana kruszwickiego» – i panów, których lista w przeważającej części zgodna jest z wspomnianym wpisem w lubińskiej księdze brackiej. Mieszko jednak bezpośrednio zarządzał Kujawami dopiero po śmierci swego syna, księcia kujawskiego Bolesława, 13 IX 1195. Możliwe było co prawda wystawienie przez Mieszka dokumentu dla wielkopolskiego odbiorcy w sprawie jego posiadłości kujawskich także za życia syna, lecz wówczas dziwiłby brak o nim wzmianki. Sprawy nie wyjaśnia datacja dokumentu, gdyż znamy go z późnej kopii, gdzie datę pomylono, podając r. 1118; falsyfikat zaś oparty na tym przywileju podał datę wystawienia: r. 1103; paleograficznie najwłaściwiej byłoby przyjąć niewyraźny zapis w oryginale bądź jako r. 1193 (J. Płocha), bądź r. 1198 (Z. Kozłowska-Budkowa). Pominięcie P-a w opisie nadania Węgierców dla premonstrantek strzeleńskich przez księcia Bolesława kujawskiego, na prośbę jego żony Dobrosławy i jego palatyna Henryka, mogłoby świadczyć, że P. zmarł poprzednio, a palatynat po nim objął Henryk, najwcześniej po 5 IX 1193, a raczej po 12 III 1194. Jeśli jednak uznać, że księstwo kujawskie utworzono dopiero w r. 1194, to biorąc pod uwagę palatynat Henryka, wypadałoby przyjąć, że P. został wojewodą kujawskim dopiero po śmierci księcia Bolesława, uprzednio już będąc kasztelanem kruszwickim (T. Wasilewski). Tę nominację P-a przez Mieszka Starego tłumaczyć można by dążeniem księcia, by odsunąć do dogodniejszej dla siebie sytuacji sprawę ewentualnego włączenia Kujaw do Wielkopolski i likwidacji niedawno utworzonego palatynatu kujawskiego. P. był też benefaktorem klasztoru lubińskiego, gdzie zyskał sobie zaszczytne określenie protektora, powtórzone za zaginionym najstarszym nekrologiem lubińskim w osiemnastowiecznej kompilacji. Wpis ten nazywa P-a jedynie kasztelanem kruszwickim, co wskazywałoby na długotrwałość pełnienia przez niego tego urzędu, a krótkotrwałość jego palatynatu.
P. zmarł albo w r. 1194, albo rychło po r. 1198. Datę dzienną śmierci P-a podaje nekrolog lubiński: 12 III. Być może P-a dotyczy wpis w siedemnastowiecznym wyciągu strzeleńskim z dawniejszych nekrologów tego monasterium pod 10 III: «Petrus miles», gdyż przypisując Włostowicowi fundację klasztoru niewątpliwie zatarto ślady świadczące o innym fundatorze.
Synem P-a był Krystyn Piotrowic, patron klasztoru strzeleńskiego, identyfikowany z woj. mazowieckim Krystynem lub Krystynem Piotrowicem, bratem, zapewne stryjecznym, Ottona z Wierzbicy. Przeciwko tym hipotezom przemawiają: obecność jednoczesna Krystyna wojewody i Krystyna Piotrowica na zjeździe braci książęcych Leszka i Konrada w r. 1206 (J. Płocha, M. Syska); brak wzmianki o godności wojewodzińskiej Krystyna Piotrowica przy wzmiance o jego obecności jako patrona klasztoru przy konsekracji nowego kościoła Św. Trójcy i Najśw. Panny Marii w r. 1216, czego nie można tłumaczyć późniejszym spisaniem zapiski konsekracyjnej, gdy Krystyn wojewoda był traktowany jako zdrajca na dworze księcia Konrada, który skazał go w r. 1217 na śmierć w męczarniach (B. Ulanowski); z określenia bowiem: «felicis memorie» przy wspomnieniu bpa kujawskiego Barty (zm. przed r. 1223), a braku analogicznego oznaczenia przy wymienieniu Krystyna Piotrowica, patrona i księcia Konrada, wynika, że Krystyn Piotrowic, wnuk Wszebora, żył jeszcze po r. 1220 (gdy ostatni raz występuje w źródłach bp Barto). Brak natomiast śladów braterstwa modlitewnego między Strzelnem i małopolskimi klasztorami cysterskimi przy znacznej popularności imion: Wszebor, Piotr, Krystyn wśród możnowładztwa polskiego w XII i pierwszej połowie XIII w., przemawia przeciwko utożsamianiu rodziny P-a z rodziną Ottona z Wierzbicy, fundatora Wąchocka. Brak danych o późniejszych patronach klasztoru strzeleńskiego uniemożliwia wyjaśnienie, jaki ród heraldyczny rozwinął się z rodziny P-a; liczyć się też należy z jej wymarciem w XIII w.
Idealizujące przedstawienie P-a i jego żony na strzeleńskim tympanonie, wtórnie umieszczonym w kaplicy Św. Barbary w poklasztornej bazylice strzeleńskiej, związane było z ofiarowaniem fundacji św. Annie, choć kościół nosił wezwanie Św. Krzyża i Najśw. Panny Marii, a później Najśw. Panny Marii i Św. Trójcy.
Piekosiński, Rycerstwo, II, III z. dodatkowy s. 590 n.; PSB (Krystyn wojewoda, Otto z Wierzbicy); – Bieniek S., Piotr Włostowic, Wr. 1965; tenże, Uwagi nad powstaniem klasztoru w Strzelnie i fundacjami Piotra Włostowica z ok. poł. XII w., Prace Wydz. Human. Komisji Historii Bydgoskiego Tow. Nauk., Bydgoszcz 1964 II; Deptuła Cz., Arrowezyjska reforma klasztorna w Polsce po r. 1180 a reforma premonstrateńska, „Roczn. Human.” T. 17: 1969 z. 2; Fijałek, Ustalenie chronologii bpów, s. 9 n.; Knapiński W., Św. Norbert i jego zakon. Początki norbertańskich klasztorów w cyrkarii polskiej i nieco z ich dziejów, W. 1884 s. 151–66; Kozłowska-Budkowa, Repertorium pol. dokumentów; Kürbis B., Najstarsza tradycja klasztoru panien norbertanek w Strzelnie, „Roczniki Hist.” T. 40: 1974; Łukowski J., Przyczynek do wyjaśnienia pierwotnych dziejów klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Roczn. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 22: 1897 (rec. A. Semkowicz, „Kwart. Hist.” R. 12: 1898 s. 151); Maleczyński K., Bolesław Krzywousty, Kr. 1946 s. 228–31; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 II 24–7; Niwiński M., Ród panów na Wierzbicy, „Mies. Herald.” R. 10: 1931; Płocha J., Najdawniejsze dzieje opactwa benedyktynów w Mogilnie, Wr. 1969 s. 116–24; Posadzówna W., W sprawie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie, „Roczniki Hist.” T. 13: 1937; Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, Pod. red. Cz. Łuczaka, P. 1978 (B. Kürbis, K. Józefowiczówna); Sztuka przedromańska i romańska do schyłku XIII w., Pod red. M. Walickiego, W. 1971; Trawkowski S., Między herezją a ortodoksją. Rola społeczna premonstratensów w XII w., W. 1964 s. 198–9; tenże, Wprowadzenie zwyczajów arrowezyjskich w wrocławskim klasztorze na Piasku, w: Wieki średnie – Medium aevum, Prace ofiarowane T. Manteufflowi, W. 1962 s. 114 n.; Ulanowski B., Rozbiór krytyczny dokumentów strzelnieńskich. O założeniu i uposażeniu strzelnieńskiego klasztoru, w: Dok. kujawskie i maz., s. 132–5, 144–7 (por. F. Papée, „Kwart. Hist.” R. 2: 1889 s. 312–14); Wasilewski T., Kim był palatinus Petrus?, w: Z dziejów regionu konińskiego, Wr. 1970; – Długosz, Annales, liber III–IV; Dok. kuj. i mazow.; Kod. Wpol.; Mon. Pol. Hist., V; Pomn. Dziej. Pol., S. II., IX/2.
Stanisław Trawkowski