Siemowit (IX w.), domniemany książę polański, o którym wiadomości występują tylko w podaniu o początkach dynastii piastowskiej. Wg najstarszej ze znanych jego wersji (w kronice tzw. Galla z ok. 1114 r.), S. był synem książęcego rataja (oracza) Piasta (zob.) i jego żony Rzepichy (Rzepki) (zob.), zamieszkałych na podgrodziu gnieźnieńskim.
Podanie głosi, że przyjęli oni gościnnie dwóch wędrowców przybyłych do Gniezna «z tajemnej woli Boga», których nie wpuszczono do grodu, gdzie odbywały się wówczas postrzyżyny synów Popiela, miejscowego władcy. Goście skorzystali z zaofiarowanego im piwa, które Piast przygotował na postrzyżyny swego syna, wiedzieli bowiem, że napoju «przez picie nie ubędzie, lecz przybędzie»; polecili też zabić prosiaka, hodowanego na tę uroczystość, którego mięso także uległo cudownemu rozmnożeniu. Piast uznawszy to za dobrą wróżbę dla swego syna, powierzył przybyszom, jako sprawcom cudu, przeprowadzenie inicjacyjnego rytu postrzyżyn, przy którym nadali mu imię: Siemowit «na wróżbę przyszłych losów». Gdy zaś S. wzrósł w lata, siły i cnoty, Bóg uczynił go księciem Polski, Popiela natomiast wraz z potomstwem odsunął od władzy.
Uzupełnieniem tej opowieści są lakoniczne charakterystyki rządów S-a i jego następców. S. miał oddawać się pracy (czyli organizowaniu państwa i sprawowaniu sądów) oraz służbie rycerskiej, powiększając obszary swego władztwa. Jego następcami mieli kolejno zostać: syn Lestik (Lestek), wnuk Siemomysł (zob.), prawnuk Mieszko I (zob.), o którym wiadomości zachowały się już w przekazach jemu współczesnych.
Późniejsi kronikarze niewiele zmieniali treść podania, która dotyczyła S-a. Kadłubek, pominąwszy wzmiankę o Gnieźnie, milcząco sugerował, że postrzyżyny S-a odbyły się w Krakowie. S. miał zostać najpierw dowódcą wojsk, potem królem. W „Kronice wielkopolskiej” początki dynastii związano z Kruszwicą, gdzie po upadku Popiela księciem obrano Piasta; po nim dopiero rządy miał objąć S. jako czternastoletni chłopiec, z tego powodu nazwany przez ojca Siemowitem, tak «bowiem nazywa się ten, który już mówi» (Siemowit – sie mówi). Do innej etymologii tego imienia nawiązał jeden z późnośredniowiecznych kopistów kroniki tzw. Galla, opatrując fragment o upadku Popiela i powołaniu S-a na władcę tytulikiem: „De duce Samovithay qui dicitur Semouith, filio Past”. Jan Długosz złączył kolejne wersje podania w całość, która stała się podstawą późniejszych przedstawień literackich i historiograficznych genezy dynastii piastowskiej; S-owi przypadała w nich rola marginalna.
W epoce nowożytnej imię S-a pisano: Ziemowit; tłumaczy się to brakiem ustalenia w ortografii staropolskiej sposobu zapisywania dźwięków: ś i ź (K. Zierhoffer, S. Rospond). Nowożytna forma zapisu imienia S-a dała asumpt do interpretowania jego życzeniowo-wróżebnej treści jako: «walczący o ziemię», «nagrodzony ziemią» (F. Miklosich, T. Wojciechowski), «zdobywca ziemi, kraju» (M. Bobrzyński, A. Brackmann), «pan ziemi» (J. Rozwadowski, O. Kossmann). Przywrócenie formy: Siemowit (S. Laguna, A. Brückner, W. Taszycki; wg A. Bańkowskiego z pierwotnego: Siemiwit) pozwoliło na wyjaśnienie pierwszego członu imienia przez zestawienie go ze starocerkiewnym: sem – osoba, semija – czeladź, i ruskim: siemja – rodzina. Nie zyskała uznania interpretacja: «pomyślność, szczęście rodziny» (A. Brückner); na ogół przyjmuje się tłumaczenie: «pan, władca rodziny, rodu» (W. Taszycki).
Aż do schyłku XIX w. postać S-a włączano do pocztu polskich władców. W pierwszych zaś częściach podania doszukiwano się zniekształconych śladów rzeczywistych wydarzeń politycznych w IX w., obalenia Popiela przez Piasta lub S-a. S. lub jego ojciec mieliby pełnić funkcję «piasta» czyli piastuna, odpowiednika merowińskiego majordoma: przy tym w tradycji miałoby nastąpić rozdzielenie tej postaci na dwie osoby w wyniku uznania nazwy funkcji za imię (T. Wojciechowski). Tłumacząc natomiast określenie «piast» jako nazwę opiekuna, który był mężem mamki synów Popiela, i przypisując temu księciu rolę wykonawcy postrzyżyn syna «piasta», sugerowano istnienie sztucznego pokrewieństwa między Popielem a S-em; stanowić ono miało podstawę przejęcia władzy przez S-a po upadku Popiela (W. Bruchnalski). Jednak nazwy miejscowe typu: Piastowo oraz imiona, występujące w średniowieczu, a będące zdrobnieniem imienia Piasta, np. Piastosza, świadczą, że istniało w staropolszczyźnie imię Piast (W. Kętrzyński) lub takie przezwisko (A. Brückner, K. Potkański). Funkcję S-a przed obaleniem Popiela próbowano też ustalić na podstawie geografii najstarszej wersji podania; ponieważ Popiela miały pożreć myszy na ostrowiu (identyfikowanym dość powszechnie z Ostrowiem Lednickim), uznawano S-a za starostę opola ostrowskiego (H. Łowmiański). Słowo: «zgodnie» (concorditer) w zdaniu tzw. Galla: «Król królów i Książę książąt zgodnie ustanowił Siemowita księciem Polski», tłumaczono: «za powszechną zgodą», domyślając się aluzji do jednomyślnego wyboru S-a przez wiec z inspiracji Bożej (J. Lelewel, R. Grodecki, H. Łowmiański, M. Plezia, C. Deptuła). Takie propozycje konkretnych rekonstrukcji wydarzeń politycznych na podstawie Gallowej wersji podania dynastycznego zyskały uznanie tylko w części dotyczącej objęcia władzy w Gnieźnie przez S-a w wyniku obalenia jego poprzednika (S. Arnold, R. Grodecki, A. Gieysztor, G. Labuda, J. Wyrozumski).
Niepowodzenia przy szukaniu historycznych reminiscencji w Gallowej wersji piastowskiego podania skłaniały do uznania jej za wymysł kronikarza (A. Brückner w późniejszych swych publikacjach), zaś spis trzech pierwszych książąt piastowskich na czele z S-em uznawano za zabieg mający służyć wywyższeniu dynastii przez dodanie jej waloru dawności (L. Schulte, J. Adamus). Negując istnienie w legendzie piastowskiej elementów wiarygodnej tradycji historycznej, wskazywano na konieczność przebadania jej jako mitu (J. Karłowicz, K. Potkański). Doszukiwano się w nim wpływów wschodnich kultów na wierzenia bałtyjsko-słowiańskie, m.in. szacunku dla węży, o czym świadczyć miałby pierwszy człon imienia S-a, pozostający w związku z rdzeniem litewskiej nazwy węża-smoka: ziemienkis (S. Schneider). Upatrywano też w S-cie dawne bóstwo polańskie na tej podstawie, że obydwa człony jego imienia występują w nazwach bóstw wschodnio-słowiańskich (siem-) lub zachodniosłowiańskich (-wit) (J. Dowiat).
Nadzieje na uzyskanie trwalszych naukowo wyników dawała całościowa analiza fabuły i struktury podania, ukazująca, że można je uznać za przejaw indoeuropejskiego modelu mitów o początku dynastii. Charakterystyka i imiona S-a i jego dwóch kolejnych następców odpowiadać miały trzem funkcjom społecznym wyróżnionym przez G. Dumézila, przy czym S. realizowałby zadania należące do funkcji pierwszej – władczej, w jej dwudzielności działań porządkująco-prawodawczych i wojowniczo-zdobywczych (J. Banaszkiewicz). Mit polański został jednak w wersji kroniki tzw. Galla silnie schrystianizowany zarówno w warstwie terminologicznej, jak i fabularnej; w wyniku tego postać S-a zyskała cechy dobrego władcy, wybranego przez Boga wg starotestamentowego wzoru (C. Deptuła). Takie przedstawienie powołania nowej dynastii w osobie S-a służyć miało jej sakralizacji (B. Kürbis).
Mitologizacją realiów w podaniu piastowskim nie została jednak objęta charakterystyka S-a i jego dwóch następców; stąd od czasów A. Naruszewicza częściej przyjmowano wiarygodność tej listy, niż ją kwestionowano. W poł. XX w. uzasadniono to stanowisko obserwacjami źródłoznawczymi: we wspomnianej charakterystyce brak jest cudów i cudowności (J. Widajewicz, K. Buczek), kronikarz zaś wyraźnie oddzielił występujące we wcześniejszych epizodach podania osoby, «o których wspomnienie zaginęło w niepamięci wieków» (H. Łowmiański). Ponieważ lista pierwszych przedmieszkowych książąt piastowskich znana jest dopiero z późnego przekazu tzw. Galla i nie można jej zweryfikować przy pomocy wcześniejszych źródeł, więc ich istnienie uznawane jest przez część badaczy za dyskusyjną hipotezę (K. Tymieniecki, J. S. Matuszewski).
Juliusz Słowacki uczynił z Ziemowita w „Królu Duchu” «jasnego» zwycięzcę nad ciemnymi siłami, które przedstawił w osobach jego matki Rzepichy-Pychy i jej pierworodnego syna Wodana. Ziemowit występuje także w powieści „Lechia w IX wieku” (1843) Wincentego Budzyńskiego oraz dramatach – „Popiel i Piast” (1862) Mieczysława Romanowskiego i „Pogrom” (1907) Feliksa Płażka.
PSB (Piast, Popiel, Rzepicha); Słownik staropolskich nazw osobowych, Wr. 1977 V z. 1 s. 64; Słownik starożytności słowiańskich, Wr. 1961–75 I (G. Labuda, Dynastia książęca w Polsce), IV (A. Gieysztor, Piast), V (K. Zierhoffer, A. Gieysztor, Siemowit); Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Wr. 1992 s. 45–8; – Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu, W. 1986 ([Rec.:] L. Tyszkiewicz, „Sobótka” T. 42: 1987 z. 2 s. 255–60); Bańkowski A., Imiona przodków Bolesława Chrobrego u Galla-Anonima, „Onomastica” R. 34: 1989 s. 123; Buczek K., Zagadnienie wiarygodności dwu relacji o początkowych dziejach państwa polskiego, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu, W. 1960 s. 45–56; Deptuła C., Galla Anonima mit genezy Polski, L. 1990 s. 219–28, 234–52, 283–94, 298–9; Hertel J., Imiennictwo dynastii piastowskiej we wcześniejszym średniowieczu, W. 1980 („Roczn. Tow. Nauk. w Tor.” R. 79 z. 2) s. 16–26, 38–42 (bibliogr.); Kossmann O., Die Namen der ersten Herrscher Polens und das Lechitenproblem, „Zeitschr. für Ostforschung” Bd. 29: 1980 s. 4–9; Kürbis B., Wizerunki Piastów w opiniach dziejopisarskich, w: Piastowie w dziejach Polski. Red. R. Heck. Wr. 1975 s. 198–200; Labuda G., O najstarszych imionach dynastii piastowskiej, w: Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi…, W. 1992 s. 266n.; tenże, Studia nad początkami państwa polskiego, P. 1988 II 15–18, 77; Łowmiański H., Dynastia Piastów we wczesnym średniowieczu, w: Początki państwa polskiego, P. 1962 I 112–22; tenże, Początki Polski, W. 1970 85 IV, V, VI; Maślanka J., Literatura a dzieje bajeczne, W. 1990; Matuszewski J. S., Mniemanologia historyczna. Uwagi na marginesie Gallowej listy przedmieszkowych Piastów, w: Zagadnienia prawa konstytucyjnego. Księga pamiątkowa ku czci Prof. T. Szymczaka, Ł. 1994 s. 246–59; Matuszewski J. S., Rospond S., Genealogia Piastów w świetle imiennictwa, Rozpr. Kom. Językowej Wrocł. Tow. Nauk., XIII, Wr. 1982 s. 207n.; Schneider S.,W sprawie Piasta, Rzepichy i Ziemowita, „Kwart. Hist.” T. 21: 1907 s. 591–603; Widajewicz J., Początki Polski, Wr. 1948 s. 107–15; Zientara B., Siemowit, Leszek, Siemomysł, w: Poczet królów i książąt polskich, W. 1984 s. 9–15; – Długosz, Annales, ks. I; Mon. Pol. Hist., II, III; Mon. Pol. Hist., S.N., II, VII, XI (Kadłubek. Kronika Polska, wyd. M. Plezia).
Stanisław Trawkowski