Stanisław z Krakowa (zm. 1365), dominikanin, inkwizytor, prowincjał.
Sądząc z określenia przy imieniu, S. pochodził może z Krakowa, na pewno był profesem krakowskiego klasztoru Świętej Trójcy. Niejednokrotnie błędnie (T. Michałowska) utożsamiany ze Stanisławem lektorem (zob.).
Ok. r. 1343/4 został S. inkwizytorem w Krakowie po Henryku Havrerze, który najprawdopodobniej wskutek starania bp. krakowskiego Jana Grota został penitencjarzem papieskim (P. Kielar). Objęcie przez S-a funkcji inkwizytora świadczy o jego wyższym wykształceniu teologicznym. Urząd inkwizytora sprawował, wg tradycji, gorliwie: słowem i pismem zwalczał poglądy heretyków, rozpędzał ich zgromadzenia i nawet skazywał na śmierć, przez co wielokrotnie musiał się sam ukrywać. W uznaniu jego zasług papież Urban V miał mu proponować godność biskupa, której S. jednak nie przyjął. Na kapit. generalnej w Puy we Francji w r. 1344, po złożeniu prowincjalatu przez Przybysława z Płocka, S. został ustanowiony wikariuszem prowincji polskiej, a następnie t.r. na kapit. prowincjalnej we Wrocławiu wybrany na prowincjała. Na tym stanowisku rozwijał S. szeroką działalność na wielu polach, o czym świadczą zachowane w formularzu jego pisma. Przyjęcie władz i mieszczan Bochni oraz członków zakonu krzyżackiego do dóbr duchowych zakonu, a także udzielenie klasztorom śląskim prawa obdarzania tymi dobrami, były przejawem jego starań o wzmocnienie więzi ze społeczeństwem. Karanie winnych zakonników, czuwanie nad ustanawianiem i ustępowaniem przeorów, dokładność w regulowaniu spraw finansowych oraz ordynacje dla klasztorów żeńskich w Raciborzu i Wrocławiu dowodzą sumienności w wypełnianiu obowiązków i dbałości o dyscyplinę w zakonie. S. utrzymywał dobre stosunki z bp. Janem Grotem, księżniczką i przeoryszą dominikanek w Raciborzu, Eufemią, oraz z księżną płocką Elżbietą Giedyminówną, wdową po ks. Wacławie (Wańce). Za urzędowania S-a odbyły się kapituły prowincjalne w Toruniu (1345/6 lub 1351), Krakowie (1346 lub 1347) i może w Legnicy (1345?). W nieznanym czasie, wraz z przeorami konwentów dominikańskich prowincji polskiej, wziął S. udział w rozgraniczeniu okręgów kwestarskich między klasztorami w Toruniu i Brześciu Kujawskim (dokument z błędną datą 1401, znany z transumptu z r. 1517 generała zakonu Tomasza de Firmo).
Nie wiadomo, kiedy S. złożył urząd prowincjała. Stało się to przed 10 VIII 1356 (w dawniejszej historiografii jako najwcześniejsza funkcjonowała data 8 XII 1358), bowiem wtedy jako prowincjał Polski występuje jego następca, Piotr z Chomiąży. Ustalony w nowszej literaturze naukowej drogą dedukcji r. 1354 wiąże się z faktem odbycia t.r. kapit. generalnej w Narbonne. Nowożytne przekazy zakonne zanotowały pod r. 1350 działalność S-a inkwizytora, opatrując go tytułem magistra (A. Bzowski, V. M. Fontana). Oznaczałoby to, że równocześnie pełnił funkcje prowincjała i inkwizytora (S. Barącz), albo że wcześniej niż dotąd sądzono ustąpił ze stanowiska prowincjała i wrócił do dawnej funkcji. Wg nowożytnej tradycji dominikańskiej (Fontana, Barącz) S. zmarł w r. 1365. Można z nim wiązać zapisy w dominikańskim nekrologu krakowskim pod datą 13 VI (błędnie 1350), a w nekrologu lwowskim – 8 VI, w których figuruje jako prowincjał Polski. Funkcjonująca dawniej data roczna śmierci S-a była oparta na zapisce w nekrologu dominikanów krakowskich o Stanisławie, byłym prowincjale, zmarłym 22 V 1255, którą poprawiono na r. 1355; być może jest to jednak wzmianka o wikariuszu prowincji z r. 1254. Identyfikację utrudnia fakt, że w nekrologu krakowskim daty roczne przy prowincjale (1350) i byłym prowincjale (1255) nie są oryginalne, lecz są wtórnymi dopiskami na podstawie Abrahama Bzowskiego.
Bucichowski W., Lista lektorów dominikańskich prowincji polskiej od erygowania prowincji (1225) do roku 1525, „Przegl. Tomistyczny” T. 6–7: 1997 nr 948; – Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 I 155–7, 159, II 256, 259; Ćwikliński L., Wstęp do: De vita et miraculis sancti Iacchonis (Hyacinthi) ordinis fratrum praedicatorum auctore Stanislao lectore Cracoviensi eiusdem ordinis, w: Mon. Pol. Hist., IV; Fijałek J., Wstęp do: Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., 1938 XII cz. 2 s. 223–4, 237–8, 243; Kielar P., Studia nad kulturą szkolną i intelektualną dominikanów prowincji polskiej w średniowieczu, w: Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, Red. J. Kłoczowski, W. 1975 I 320; tenże, Traktat przeciw beghardom Henryka Havrer, „Studia Theologica Varsaviensia” T. 8: 1970 nr 2 s. 231–50; Loenertz R. J., Une ancienne chronique des provinciaux dominicains de Pologne, „Arch. Fratrum Praedicatorum” T. 21: 1951 s. 31–2, 43–4; Michałowska T., Średniowiecze, W. 2000; – Acta capitulorum Provinciae Poloniae ordinis praedicatorum, Ed. R. F. Madura, Romae 1972 I 13–14, s. XXXVII; Bull. Pol., II; Bzowski A., Propago D. Hyacinthi Thaumaturgi Poloni, Venetiis 1606 s. 58, 69; Fontana V. M., Monumenta Dominicana breviter in synopsa collecta, Romae 1675 11 231; tenże, Sacrum Theatrum Dominicanum, Romae 1676 s. 607; Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica, Ed. B. M. Reichert, Romae 1898 IV cz. 2 s. 251, 302; Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, Wyd. I. Sułkowska-Kurasiowa, S. Kuraś, Wr. 1989 cz. 2 nr 311; Preuss. Urk.-buch, Hrsg. v. H. Koeppen, Marburg 1958 III cz. 2 nr 674; Regesty śląskie za l. 1355–7, Oprac. J. Gilowska-Dubis, Wr. 1990 III nr 305; Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., 1938 XII cz. 2 nr 162, 166, 170, 171, 209, 213, 240, 246, 254, 267, 275, 276, 283, 289, 315 i przyp. 1., prawdopodobnie nr 214, 235; Zeissberg H. R., Kleinere Geschichtsquellen Polens im Mittelalter, Arch. f. Österr. Gesch., 1877 LV k. 136–67; – AP w Tor.: Klasztor OO. Dominikanów, A nr 23.
Maciej Zdanek