Stefan (zm. 1416/17), biskup chełmski.
S-a identyfikowano z kilkoma osobami. Wg tradycji dominikańskiej, powtórzonej przez Sadoka Barącza za XVII-wiecznymi źródłami, był Ormianinem ze Lwowa, członkiem tamtejszej wspólnoty zakonu kaznodziejskiego, wykształconym teologiem. Być może był tożsamy z odnotowanym w klasztorze lwowskim w 1. poł. l. siedemdziesiątych XIV w. bratem Stefanem, sprawującym funkcję przeora. Władysław Abraham przypuszczał, że S-a można utożsamić ze Stefanem, synem Szymona, wikariuszem we Lwowie, wymienionym w r. 1376 w testamencie ormiańskiego kupca Taiczadyna. Równie prawdopodobna jest hipoteza Jana Fijałka, że w tradycji dominikańskiej pomylono S-a z Ormianinem, arcybp. nicejskim Stefanem, przebywającym w r. 1348 na Pomorzu i ormiański rodowód przypisano mu błędnie; wskazując na niemieckie pochodzenie dominikanów lwowskich, Fijałek sugerował, że także S. mógł być Niemcem.
S. został powołany na biskupstwo chełmskie prawdopodobnie po odnowieniu halickiej organizacji metropolitalnej w r. 1375. Jego późniejsza kariera zdaje się świadczyć, że był protegowanym ks. Władysława Opolczyka, zarządzającego Rusią w l. 1372–8. Jako biskup chełmski i równocześnie wikariusz in spiritualibus bp. poznańskiego Jana Kropidły, bratanka ks. opolskiego, po raz pierwszy wystąpił w Poznaniu 30 VI 1383, gdzie wystawił przywilej na sołectwo w biskupiej wsi Słupi. Z początkowym okresem sprawowania funkcji bp. chełmskiego należy też łączyć nadanie przez S-a odpustów kościołowi Dominikanów lwowskich (potwierdzone przez arcybp. halickiego Jakuba Strepę 14 XI 1394).
S. co najmniej od r. 1383 przebywał poza Rusią, a wynikało to z braku uposażenia istniejącego od niedawna biskupstwa oraz niepewnej sytuacji politycznej, spowodowanej rywalizacją o te ziemie między Polską, Węgrami i Litwą. W związku z mianowaniem 11 II 1384 Kropidły bp. włocławskim, przeniósł się S. z diec. poznańskiej na Kujawy i Pomorze; głównym obszarem jego działań stała się pomorska część diec. włocławskiej, znajdująca się pod panowaniem krzyżackim. Jako wikariusz generalny Kropidły zatwierdził bractwo Bożego Ciała w Koronowie (Ciechocin, 28 VIII 1386), nadał norbertaninowi Chilmanowi kaplicę w Sianowie (Żarnowiec, 15 X 1388) i poświadczył święcenia diakońskie Jana Gotesgabego (Koronowo, 12 VI 1389). Mimo odejścia Kropidły pozostał w funkcji wikariusza generalnego jako współpracownik jego następców: ks. legnickiego Henryka (1389–98), Mikołaja Kurowskiego (1399–1402) i ponownie Kropidły (od r. 1402), tytułując się wikariuszem generalnym (czasem z uściśleniem «per Pomeraniam» – Toruń, 31 III 1391) oraz sufraganem włocławskim (Włocławek, 13 VIII 1392). W tym charakterze angażował się w czynności związane z fundacją przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Konrada von Jungingena klasztoru Brygidek w Gdańsku: udzielił odpustu nawiedzającym ich kościół p. wezw. św. Marii Magdaleny (Pelplin, 2 V 1395), przyjął śluby pierwszych zakonnic i zamknął je w klauzurze (8 XII 1396), poświęcił kościół (4 XII 1397), wprowadził też męski konwent Brygitanów (25 III 1400) oraz nadał kościołowi odpusty (Gdańsk, 11 III 1402), a także wizytował i dyscyplinował nieposłusznych braci (listy z 26 XI i 9 XII t.r.). Dn. 7 X 1403 konsekrował kościół klasztorny w Kartuzach. W r. 1405 wraz z bp. poznańskim Wojciechem Jastrzębcem i prepozytem włocławskim (zapewne Piotrem z Krępy) mianowany był konserwatorem biskupstwa płockiego. Rezydował najczęściej w dworze biskupów włocławskich w Subkowach na Pomorzu.
Zarząd diec. chełmską pozostawiał S. swoim wikariuszom. W r. 1397 wikariusz Jan, rektor kościoła w Szczebrzeszynie, erygował w jego imieniu parafię w Małoniżu. Utrzymujące się trudności w sprawowaniu przez S-a rządów w Chełmie wynikały zapewne z niechęci króla Władysława Jagiełły do niego, jako protegowanego ks. opolskiego. Nie mógł też S. liczyć na hojność skonfliktowanego z duchowieństwem ks. mazowieckiego Siemowita IV władającego od r. 1388 znajdującą się na obszarze diec. chełmskiej ziemią bełską. Dn. 16 I 1398 szlachta położonego na terenie tej diecezji pow. szczebrzeszyńskiego pod przywództwem Dymitra z Goraja poddała się jurysdykcji arcybp. halickiego Jakuba Strepy, z powodu «opuszczenia i pozostawania od dłuższego czasu bez legalnego zarządu duszpasterskiego». Dopiero po r. 1402, gdy stosunki między Jagiełłą a Kropidłą zostały unormowane, S. poświęcał więcej uwagi swojej diecezji. Pod jego jurysdykcję wrócił okręg szczebrzeszyński. W okresie pontyfikatu S-a powstały liczne parafie, być może została powołana organizacja dekanalna, od r. 1403 notowany był też oficjał biskupa, pleban ze Szczebrzeszyna Stanisław. S. nadal jednak nie przebywał w swej diecezji; jedynym śladem jego pobytu na tym terenie jest dokument erekcji parafii w Mokrym Lipiu, wystawiony 15 I t.r. w Latyczynie w ziemi chełmskiej; akt uposażenia parafii w Gorzkowie wystawił już jednak 24 VI 1404 w Subkowach.
Władza biskupia S-a w diec. chełmskiej ustała na pewien czas, prawdopodobnie od 2. poł. r. 1406. Być może miało to związek z konfliktem, jaki rozgorzał między arcybp. halickim Strepą a dążącym do utworzenia niezależnej metropolii litewskiej bp. włodzimierskim Grzegorzem z Buczkowa, bowiem 18 IX t.r. jurysdykcję na terenie diec. chełmskiej wykonywał arcybp. Strepa, a po jego śmierci w kompetencje biskupie wchodził tam w l. 1409–12 Grzegorz z Buczkowa, erygujący parafie w Gródku i Nabrożu oraz konsekrujący kościół w Lubomli. Taką sytuację umożliwiała nieobecność S-a lub też trwający brak zaufania króla do biskupa, który pozostawał w bliskich kontaktach z Krzyżakami. Uznanie biskupstwa chełmskiego za wakujące (wyraźne w akcie unii horodelskiej z 2 X 1413) mogło nastąpić wskutek utraty przez S-a fizycznej zdolności sprawowania funkcji, gdyż między 29 VIII 1406 a 16 IX 1413 brakuje dowodów jego działalności także na Pomorzu. Jedynie w skardze Kropidły na krzywdy doznane od Krzyżaków w czasie wielkiej wojny, znajduje się informacja o wypędzeniu przez wojska krzyżackie jesienią 1410 z dworu w Subkowach S-a wraz z drugim sufraganem włocławskim, tytularnym bp. tauryjskim Janem Kaldebornem. Występowanie na Pomorzu drugiego wikariusza generalnego mogło być rezultatem choroby S-a. Ok. r. 1413 wrócił S. do czynności administracyjnych na Pomorzu; świadczą o tym zachowane wzmianki o nadaniu przez niego pełnomocnictw: przeorowi kartuskiemu Mikołajowi do rozstrzygnięcia sporu o dziesięciny (przed 16 IX 1413) i proboszczowi kościerskiemu Filipowi z Rambielcza, włodarzowi w Subkowach, do wytyczenia granic wsi (przed 30 X t.r.). Do S-a zwracał się też prepozyt klasztoru Norbertanek w Żukowie o zatwierdzenie kandydata na parafię (25 I, ok. l. 1411–16). Pod koniec życia wrócił S. również do spraw diec. chełmskiej. Dn. 12 I 1416 w Subkowach wydał dokument uposażenia parafii w Czernięcinie dziesięcinami z siedmiu wsi oraz dokonał nominacji jej proboszcza Jana na archidiakona (chełmskiego). Zmarł w Subkowach podczas zarazy przed 16 VIII 1417, gdy w źródłach pojawił się bp elekt chełmski Jan Biskupiec.
Chodyński S., Biskupi sufragani włocławscy, Włocławek 1906 s. 29–31; tenże, Wikariusze katedry włocławskiej, Włocławek 1912 s. 223–5 dod. nr 3; Czaplewski P., Tytularny episkopat w Polsce średniowiecznej, P. 1915 s. 111–14; Prokop K. R., Biskupi pomocniczy w diecezjach polskich w dobie przedtrydenckiej (2. poł. XIII w. – 1. poł. XVI w.), Kr. 2002; – Abraham W., Jakub Strepa arcybiskup halicki, Kr. 1908 s. 50–1; tenże, Powstanie organizacji kościoła łacińskiego na Rusi, Lw. 1904 s. 313, 353, 418; Barącz S., Rys dziejów Zakonu Kaznodziejskiego w Polsce, Lw. 1861 II 16, 38; Fijałek J., Biskupstwa wołyńskie Polski i Litwy, „Spraw. AU” T. 16: 1911 s. 12–13; tenże, Ustalenie chronologii biskupów włocławskich, Kr. 1894; Kamińska S., Klasztory brygidek w Gdańsku, Elblągu i Lublinie. Założenie i uposażenie, Gd. 1970; Kriedte P., Die Herrschaft der Bischöfe von Włocławek in Pommerellen von den Anfängen bis zum Jahre 1409, Göttingen 1974 s. 213, 218–19, 336–42; Lichończak-Nurek G., Wojciech herbu Jastrzębiec arcybiskup i mąż stanu (ok. 1362–1436), Kr. 1996 s. 49 przyp. 121; Lidtke A., Walka księcia Jana opolskiego „Kropidły” w obronie majątkowych praw diecezji włocławskiej, Tor. 1932 s. 42–3; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II; Sawicki J., Jan Biskupiec biskup chełmski, „Nasza Przeszłość” T. 4: 1948 s. 103–4; Schwengel G., Ad historiam ecclesiasticam Pommeraniae apparatus pauper, „Fontes Tow. Nauk. Tor.” T. 16–19: 1912–15 s. 86, 126–7, 416: Sochaniewicz K., Wzrost biskupstwa chełmskiego do połowy XVI w., „Wschód Polski” 1921 nr 15–16 s. 139; Stopka K., Kościół ormiański na Rusi w wiekach średnich, „Nasza Przeszłość” T. 62: 1984 s. 80–2, 87; Swieżawski A., Erekcja parafii w Nabrożu, tamże T. 63: 1985 s. 97–110; tenże, Nadanie ziemi bełskiej Siemowitowi IV, „Przegl. Hist.” T. 72: 1981 s. 279–80; tenże, Uzurpacja biskupa włodzimierskiego Grzegorza Buczkowskiego na terenie diecezji chełmskiej, „Biul. Inst. Filoz.-Hist. Wyższej Szkoły Pedagog. w Częstochowie” T. 32: 2003 s. 124–30; Trajdos T. M., Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława Jagiełły (1386–1434), Wr. 1983 I 50–3, 217–19, 222, II (Diec. chełmska, mszp. w posiadaniu autora); Voigt J., Geschichte Preussens, Königsberg 1832 V 557; Żebrowski T., Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976 s. 48; – Akta grodz. i ziem., III; Akta unii, nr 51; Kod. Wpol., III nr 1809, V nr 102; Kopiariusz klasztoru norbertanek w Żukowie, Wyd. A. Czacharowski, „Zap. Hist.” T. 23: 1957 nr 27, 33; Nyberg T., Klasztor brygidek w Gdańsku i jego najdawniejsze kontakty z krajami skandynawskimi na przełomie XIV i XV wieku, „Zap. Hist.” T. 27: 1962 z. 1 s. 53–77; Regesta historico-diplomatica Ordinis Sanctae Mariae Theutonicorum 1198–1525, Hrsg. v. W. Hubatsch, E. Joachim, Göttingen 1958 II; Script. Rer. Pruss., III 363; Trzydzieści osiem nie drukowanych oryginałów pergaminowych Archiwum Diecezjalnego we Włocławku z pierwszej połowy XV wieku, Wyd. S. Librowski, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 56: 1988 nr 3; Urk.-buch d. Bisthums Culm, I nr 372, 391; Zbiór dok. mpol., IV nr 1136, V nr 1164, 1165, 1174, 1186, 1187; Zbiór formuł zakonu dominikańskiego prowincji polskiej z lat 1338–1411, Wyd. J. Woroniecki, J. Fijałek, Arch. Kom. Hist., 1938 XII cz. 2; – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Teki Wadowskiego, rkp. 2366, 2372, 2374.
Anna Sochacka